De schilderijencyclus: De Mysteries van de Rozenkrans

15 schilderijen, tussen 1615 en 1620, panelen, gemiddeld ca. 220 cm h – ca. 164 cm b

Het rozenkransgebed biedt de ongeletterden van de 17^de eeuw een houvast om de belangrijkste passages uit het leven van Jezus en Maria te overwegen. Conform de honderdvijftig psalmen in het koorgebedHet dagelijkse officiële publieke gebed in de Rooms-Katholieke Kerk. Op 5 [vóór het Tweede Vaticaans Concilie 8] momenten gespreid over de dag [en de nacht] wordt in abdijen, kloosters en kapittelkerken samengekomen om deze gebeden te bidden en te zingen. van de kloosterlingen krijgen ze een richtsnoer om even veel Weesgegroeten te bidden, tien per mysterievol moment. De vijftien Mysteries van de Rozenkrans op een rij vormen als het ware Maria’s fotoalbum, maar dan één dat niet alleen de blijde en de glorierijke momenten, maar – eerlijkheidshalve – evenzeer de droevige ogenblikken toont. De vijftien Mysteries staan in vaste volgorde: eerst de vijf Blijde, vervolgens de vijf Droeve en ten slotte de vijf Glorierijke. Van de vierde reeks, Mysteries van het Licht, in 2002 toegevoegd door paus Johannes-Paulus Il, was er nog geen sprake. De Blijde Mysteries handelen over Maria als aanstaande en jonge moeder: de boodschap aan Maria, het bezoek van Maria aan Elisabeth, de geboorte van Jezus, de opdracht van Jezus in de Tempel, het terugvinden van Jezus in Jeruzalem. Waar men in een gewoon fotoalbum niet graag wil herinnerd worden aan zijn verdriet zijn hier de Droeve Mysteries wél present, om eerlijk te laten zien hoe het leven is. Maria kon enkel bij Jezus’ kruisdraging en kruisdood aanwezig zijn, niet bij de eerste drie Mysteries. Is Maria eerst getuige van Jezus’ Glorierijke Mysteries zoals de VerrijzenisDit is de kern van het christelijk geloof, nl. dat Jezus op de derde dag na zijn kruisdood uit het graf is opgestaan en verder leeft. Dit wordt gevierd met Pasen. en de Hemelvaart, alsook bij de neerdaling van de Heilige GeestDe werkzame kracht van God in mensen. Deze inspireert mensen om God aanwezig te brengen in de wereld. Jezus was “vervuld van Heilige Geest” en toonde zo in zijn spreken en handelen hoe God is. Mensen die de werking van de Heilige Geest in zich toelaten, spreken en handelen op die momenten ook zoals God en Jezus. Zie hiervoor ook ‘Pinksteren’. over de apostelenDit is de naam die men geeft aan de voornaamste twaalf leerlingen van Jezus, die door Hem gezonden werden om het evangelie te verkondigen. Bij uitbreiding wordt de term ook gebruikt voor andere verkondigers, zoals Paulus en Pater Damiaan (“De apostel der melaatsen”)., dan speelt Maria de hoofdrol bij de laatste twee: haar tenhemelopneming én kroning in de hemel.

Vóór 1617 wordt de cyclus van vijftien schilderijen op paneel besteld voor de noordbeuk die in het verlengde van het toenmalige Maria-altaar, op het uiteinde van deze beukIn de lengte is het schip [in uitzonderlijke gevallen ook het dwarsschip] van de kerk opgedeeld in beuken. Een beuk is de ruimte tussen twee reeksen pijlers of tussen een reeks pijlers en de buitenmuur. Elke beuk is opgedeeld in traveeën., uitgroeit tot een grootse Mariakapel. De reeks laat zich – volgens de chronologische ordening van het verhaal – lezen van links naar rechts, hangt dus op van west naar oost, en eindigt bij het altaarHet altaar is het centrale meubel in de Eucharistie. In oorsprong is een altaar een offertafel. Dit past in de theologische visie dat Jezus zichzelf geofferd heeft, door zijn kruisdood, om de mensheid te verlossen, zoals dit symbolisch wordt uitgebeeld op het schilderij “Het Lam Gods” van de gebroeders Van Eyck. In de huidige tijd wordt het altaar dikwijls omschreven als “de tafel van de Heer”. Hierbij verwijst het altaar naar de tafel waaraan Jezus en zijn leerlingen zich bevonden bij de instelling van de Eucharistie tijdens het Laatste Avondmaal. Net zoals Jezus en zijn leerlingen toen, verzamelen de priester en de gelovigen zich rond deze tafel met brood en wijn..

Omdat aan niet minder dan elf verschillende schilders tegelijkertijd gevraagd wordt minstens één tafereel voor hun rekening te nemen, ontstaat een unieke suite die de Antwerpse Schilderschool  vertegenwoordigt met inbegrip van werk van de drie grootmeesters Rubens, Van Dyck en Jordaens, alsook van Cornelis De Vos en Teniers de Oude. Nu is de Sint-Pauluskerk de enige plaats waar men nog een Rubens, een Van Dyck én een Jordaens op hun oorspronkelijke locatie vindt. Hoewel de achttienjarige Van Dyck nog maar een beginneling was, krijgen zij voor hun werk alle drie een even grote som uitgekeerd. Ze werden duidelijk meer geapprecieerd door de opdrachtgevers dan de andere schilders, want de enige die nog hoger gequoteerd stond – zo blijkt uit de vergoeding – was Hendrik Van Balen. Stilistisch zijn de werken van Rubens, Van Dyck, Jordaens en David I Teniers te dateren ca. 1616-’17.

De meeste schilderijen staan op rekening van een met naam gekende weldoener; enkel het vijfde en het veertiende zijn bekostigd door algemene bijdragen. Naast een predikheer en eventueel een kunstschilder hebben ook de andere weldoeners een vaste voet in de dominicanenkerk, hetzij als (mogelijke) verwante van de predikheren, als toenmalige of toekomstige kapelmeester van de Rozenkransbroederschap, of liggen zij of eventueel hun familie er begraven.