Antwerpen, Kerken en Toerisme
Toerismepastoraal, Bisdom Antwerpen (TOPA vzw)

Onze-Lieve-Vrouwekathedraal

Kennismaking

De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal met haar unieke, 123 m-hoge ‘Onze-Lieve-Vrouwetoren’ is het symbool van Antwerpen. Zonder deze trots van de Antwerpenaren is geen stadszicht representatief. Dat die toren hoort bij een katholiek bedehuis maakt voor vele Antwerpenaren weinig uit. Niet-katholieken aanzien haar eerder als belfort, overigens een van haar functies.

Een kathedrale kerk onderscheidt zich van andere kerken niet zozeer door haar afmetingen dan wel door de ‘cathedra’. Omdat de bisschopsstoel meestal in de hoofdkerk van een bestuurlijke en economische hoofdplaats staat, zijn ‘kathedrale’ kerken doorgaans groots opgevat. Overigens had Antwerpen bij de bouw van de huidige kathedraal nog niet die bisschopsfunctie. Als opvolger van de oudste parochiekerk van Antwerpen was de O.-L.-Vrouwkerk ook een ‘collegiale’ kerk met een kapittel van kanunniken die dagelijks in het koor het officie bidden. Tegelijkertijd is ze als parochiekerk de moederkerk van de latere parochiekerken. Als hoofdkerk van Antwerpen huisvestte zij, althans tot het Frans Revolutionair Bewind, de voornaamste ambachten en gilden met hun altaar, hetzij in een koor- of straalkapel, hetzij tegen een van de talloze pijlers. Reden overigens waarom de gotische kerk nog tijdens haar bouw einde 15de eeuw uitgebreid wordt met een 5de en een 6de zijbeuk. Dit verleent de kerk haar uniek wijds karakter. En alsof dat nog niet volstond, wilde men de kerk, die nu al de grootste gotische kerk van de Nederlanden is, in de jaren 1520 nog vergroten om te voorzien in meer en grotere altaarruimten.

Pas in 1559 wordt Antwerpen verheven tot zetel van een bisdom en komt er in de hoofdkerk op het koor een bisschopszetel bij. Afgeschaft in 1801, wordt het bisdom Antwerpen in 1961 heropgericht. Ook nu wil de kathedraal haar missie vervullen als moederkerk voor de katholieken in de Scheldestad en het bisdom. Een plek waar velen hopen zich thuis en geborgen te weten, niet enkel onder de gewelven, maar – méér nog – vanuit deze bede tot God, de Heer van alle Leven:

“Laat mij voor altijd in uw tent wonen,
schuilen onder de schaduw van uw vleugels” (Ps. 61:5)

Anonieme houtsnede "La bella & magnifica chiesa di Nostra Donna, ritratta al naturale" in L. Guicciardini, Descrittione de tutti i Paese Bassi, Antwerpen, 1567

Een kathedraal staat nooit alleen. Door secularisatie en moderne urbanisatie vergeten we dat vele maatschappelijke functies vroeger enkel vanuit de kerk bediend werden. Er was de zorg voor studie in de Papenschool, de zorg voor de zang in het Choraelhuys, de zorg voor de armen aan de Tafel van de Heilige Geest, voor de zieken in het O.-L.-Vrouweziekenhuis, en ook voor overledenen op de kerkhoven, nu o.m. de Groenplaats. Later volgden nog het bisschoppelijk paleis, een openbare bibliotheek en het diocesaan seminarie. Wanneer op een zomerse maandagavond de beiaard speelt, beleef je hoezeer deze kerk mee opgenomen blijft in haar omgeving en in het echte stadsgewoel.

Geschiedenis

De geschiedenis van de grootste gotische kerk der Nederlanden vangt aan in 1124. Een oude kapel werd toen parochiekerk, hetgeen resulteerde in een respectabele kerk in Romaanse stijl. Op haar beurt zou die vanaf 1352 vervangen worden door de huidige gotische kerk. 170 Jaar zou het duren vooraleer deze in de huidige vorm voltooid was. Maar in een tijd toen Antwerpen de derde grootste stad van Europa was, droomde men van méér. De kerk die met een lengte van 119 m., een dak van meer dan 1 ha en 128 ramen toch al gerekend mag worden onder de groten der aarde, wenste hij nog immens uit te breiden – een wereldtentoonstelling waardig. Nu nog wordt het tracé van de straten aan de oostkant van de kerk bepaald door die grandioze droom, welke echter in het water viel door (het bluswater van) een rampzalige brand in 1533.

Was het niet de ruimte van de kerk die toenam, dan toch haar hiërarchische positie want enkele jaren later werd zij bij de oprichting van het bisdom Antwerpen gekozen als kerk voor de bisschopszetel. Het is deze ‘katheder’ die haar tot ‘kathedraal’ maakte; hetgeen echter weinig indruk maakte op de calvinistische organisatoren van de beeldenstormen (1566 en 1581). Een nieuwe kunstminnende wind kwam aanwaaien bij het katholieke herstel in 1585 in de geest van de Contrareformatie: de barok met de grootmeester, Rubens.

In de Franse periode, eind 18de eeuw, werd de kerk compleet leeggehaald. Er dreigde zelfs volledige afbraak! Gelukkig wist stadsbouwmeester J. Blom die plannen op de lange baan te schuiven. In de 19de eeuw volgde een totale nieuwe aankleding: oud meubilair werd aangekocht uit afgeschafte (klooster-)kerken, nieuwe meubels werden besteld in neoclassicistische, nadien overvloedig in neogotische stijl (het monumentale koorgestoelte, meerdere zijaltaren en tochtportalen). In 1961 werd Antwerpen terug een zelfstandig bisdom. Het Antwerpse Provinciebestuur besloot tot grondige restauratie van de Kathedraal, een gigantisch project dat ook na 1993 verder blijft lopen. Een kans ook voor archeologisch onderzoek. En wat er allemaal al niet opgegraven is!

Het monument

 De unieke elegante Onze-Lieve-Vrouwetoren is hét symbool van Antwerpen en blijft de trots van alle Sinjoren. De bouw van de kerk bereikte er in 1518 echt zijn ‘hoogtepunt’ mee: 123 m. Je houdt het niet voor mogelijk hoe een stoere torenbasis zich zo kan laten meeslepen om uiteindelijk in de lucht a.h.w. op te lossen: een echte wegwijzer naar de hemel. Als volmaakte realisatie van het gotische toren-ideaal verdient hij beslist veel meer bekendheid!

Binnen sta je in een uitzonderlijke wijde ruimte van zeven beuken met 48 pijlers: een versteend bos. Het is dit ruimtelijk effect dat de Kathedraal van Antwerpen zo apart maakt. In de Kathedraal vind je een groot stuk van de Antwerpse geschiedenis in beeld gebracht, gaande van de eerste missionarissen die je aan het hoofdportaal verwelkomen, tot de vorsten die zichzelf probeerden te vereeuwigen in kleurrijke glasramen. De gewone mens die voor zijn dagelijkse broodwinning moet werken, herkent zich het gemakkelijkst in de fierheid waarmee de ambachten hun werktuigen op de gewelfschilderingen lieten aanbrengen: een sublieme hulde aan de menselijke arbeid die de hemel wordt in geprezen!

Erfgoed

De kathedraal huisvest tal van bezienswaardigheden, waaronder de verbluffende preekstoel (Michiel van der Voort, 1713) die de christelijke boodschap aan de vier werelddelen predikt. Zelfs vogels en eekhoorntjes luisteren mee. Misschien mag ook de weergaloze schoonheid van deze kathedraal met meer overtuiging aan de wereld verkondigd worden?

Hoogtepunten

De Kathedraal is vooral bekend om de schilderijen van Rubens zoals ‘De kruisoprichting’ en ‘De kruisafneming’, meeslepende toneelscènes die de toeschouwer uitnodigen om het drama van Jezus’ lijden en sterven opnieuw mee te beleven. Geen ‘art pour l’art’ dus deze wereldberoemde creaties van Rubens met hun schitterend coloriet en typische diagonale barokcompositie.

Christus op het stro - P.P.Rubens - detail
De maaslandse madonna
Het koorgestoelte - detail