Antwerpen, Kerken en Toerisme
Toerismepastoraal, Bisdom Antwerpen (TOPA vzw)

Sint-Andrieskerk

Korte gids voor een bezoek

Beste bezoeker, welkom in onze sfeervolle parochiekerk! Ook al speelde zich rond deze kerk eertijds het leven af van de ‘Parochie van Miserie’, toch weet deze kerk menig bezoeker te verrassen met enkele toppers van het Antwerpse kunstpatrimo­nium. Typisch voor onze gewesten gaat het om een gotisch bouw­werk met maniëristische schilderijen, barok meubilair en neo­gotische glas­ramen; uitzonderlijker zijn enkele heden­daagse toe­voegingen. Heel apart is de speelse ­inval van het zonne­licht in combinatie met de kleuren­rijkdom van de glas­ramen, die o.m. Vincent Van Gogh geïnspireerd heeft. Als ‘huis van God’ vormt de St.-Andrieskerk een aan­ge­name oase, die haar deuren voor u kan openen dankzij een groep enthou­siaste vrijwilligers.

  • De naburige straatnamen

Verwijzen naar de geschiedenis, de patroonheilige en enkele eigen­aardig­heden van de kerk: Augustijnen­straat, Sint-Andries­straat en -plein, Pompstraat: naar een pomp oorspronkelijk op het kerkhof, en de Waai­straat, geenszins toevallig aan de voet van de kerktoren.

  • (A) De toren

In 1755 stort de oorspronkelijke, gotische toren in en wordt hij vervangen door de huidige barokke constructie met een open, houten lantaarn. Zijn symboolkarakter getrouw wijst ook deze met zijn 58 m hoogte naar God in wie de mens – uiteindelijk – zijn ware bestemming vindt. Bij de Belgische onafhanke­lijk­heids­strijd fungeert de toren als uitkijkpost voor Koning Leopold I om de Hollandse bezettings­troepen in het Zuid­kasteel gade te slaan. Om herhaling van het scenario anno 1755 te voor­komen, wordt de lantaarn in 1968-‘75 her­opgebouwd. 

  • Geschiedenis

De grondleggers van dit bedehuis zijn de paters augustijnen. In 1513 openen deze mon­nik­en een kapel als aanzet voor de bouw van een klooster en van deze kerk. Omwille van hun sympathie voor hun protesterende ordegenoot Maarten Luther wordt het klooster in 1522 op bevel van Margareta van Oostenrijk opgeheven en worden een jaar later twee mon­nik­en in Brussel terechtgesteld.

In 1529 wordt het bouwsel als parochiekerk ingewijd. Langzaam, maar onvermoeibaar, zijn de parochianen van Sint-Andries enkele zware tegenslagen te boven gekomen, zoals de Beelden­storm (1566), de afbraak van het koor en de dwarsbeuk door de Calvinisten (ca. 1581) en de instorting van de toren (1755), en hebben ze met kunstzinnigheid hun kerk verder uitgebouwd tot een monumentaal ‘Godshuis’.

De kerk en haar inboedel overleven de Franse Revolutie dankzij de eed van een kerkelijk ongehoorzaam priester! Bovendien wordt een aantal kunst­werken uit voormalige klooster­kerken gerecupereerd, o.m. het barokke hoofdaltaar, en worden nieuwe barokke kunst­werken toegevoegd zoals de monumentale preekstoel (1821) en de kruisweg (ca.1850).

In de jaren 1970 vindt een algehele restauratie van het kerkgebouw plaats. 

  • (B) preekstoel

De populaire blikvanger bij uitstek is de wondermooie barokke preekstoel, meester­werk van J.B. Van Hool en J.F. Van Geel (1821). Het tafereel verbeeldt in levende lijve de roeping van de eerste twee apostelen, Andreas, patroon­heilige van deze parochie, en diens broer Petrus. Het evangelie (Mt. 4:18-20) getrouw, wor­den beiden te midden van hun werk als visser door Jezus aan­ge­sproken om Hem te volgen en voortaan ‘mensen­visser’ te zijn. Zonder dralen, maar nog vol ver­bazing over zo’n oproep laten zij hun netten in de steek. Ver­bluf­fend is de hyperrealistische weer­ga­ve van de perso­na­ges, hun werk­materiaal (boot­je, roeispanen, vang­net­ten!), en de vissen en dit in een natura­listisch toneel­decor van rots­partijen en planten­groei. Artistiek gezien kan Jezus moei­lijk nog dichter bij de mensen staan dan hier. Is de radicale omme­keer in het leven van deze broers te mid­den van hun drukke beroeps­activiteiten voor u geen uit­nodi­ging tot bezinning omtrent de in­vulling van uw leven? Een gebed voor roepingen is hier alleszins gepast.

  • (C) Heilig Kruisaltaar

In marmer, barok, met kariatiden van C. Van Mildert, (1663); schilderij Kalvarie, Fr. Francken II (1603); marmeren altaar­tuin van J. A. Van den Cruyce I en II (1672). 

  • (D) Heilig Kruis-monument:

“Wie Mijn volge­ling wil zijn, moet zijn kruis opnemen” (Mt. 16:24). 

  • (E) Altaar van St.-Anna

Marmeren barok altaar van J. Van der Cruyce, (1673); schilderij Maagschap van St.-Anna, M. Pepijn (?); marmeren altaartuin, M. I Van der Voort (?), (1720?).

  • (F) Orgel

Barok beeldhouwwerk musicerende engelen, van G. Roefs (1791); schilderij God is a DJ, van Dries Vanwijnsberghe (2004). 

  • ( 1-14) Kruisweg

De 14 staties, bijna alle van een andere kunstenaar, zijn in romantische barokstijl (1845-‘57). De begeleidende teksten richten zich met een bezinnend appel rechtstreeks tot de bezoeker… 

  • (G) De glasramen in de zuidbeuk

De uitverkiezing van Maria, neogotisch, Stalins & Janssens, J.-B. Béthune (jaren 1870);

De aanbidding van de herders, J. Huet (1965) 

  • (H) Zilveren reliekschrijn van de 36 heiligen

Door J. Verschuylen, (1845), bestemd om mee te dragen in de processie. 

  • (I) De glasramen in de noordbeuk en in de noorddwarsbeuk

Vormen de reeks van de zeven Sacramenten, J. Huet (1963-‘66), meestal met onderaan oudtestamentische voor­afbeeldingen. 

  • (J) Sint-Petrusbeeld door Artus Quellin de Oude

In wit marmer (ca.1658); Het gelaat van Petrus vertolkt psychologisch op meesterlijke wijze de innige maar bewogen worsteling van de gewetenswroeging omwille van de verlooch­en­ing van zijn meester en vriend Jezus (Mt. 26:75). Daaraan herinnert de haan aan zijn voeten, indachtig Jezus’ voorspelling: “nog deze nacht, vóór het kraaien van de haan, zult gij Mij driemaal verloochenen” (Mt. 26:34). Zelfbehoud versus vriendschap: een eeuwige strijd… Om voor dat vertrouwen in Jezus toch uit te komen, is de heilige Petrus uiteindelijk bereid zelf de kruisdood te sterven en omarmt hij het (omgekeerde) kruis. 

  • (K) Koor

Georiënteerd naar de opkomende zon, symbool van Jezus’ Licht

*Het monumentale hoofdaltaar, van W. Ign. Kerricx (ca.1729).

Het barokke altaar­retabel wordt een heuse theatrale ‘live’-opvoering waarbij men in de volle drie­dimensionale beeld­houw­kunst quasi levende figuranten ten tonele voert. Je krijgt hier een permanent optreden van de Madonna te zien in volle Schwung en glorie: De tenhemelopneming van Maria. Maria, omgeven door engelen die haar ten hemel stuwen, is het model bij uitstek voor elke mens die onderweg is in dit leven en die na de dood (en begraving in het graf) uitkijkt naar een definitieve thuiskomst bij God in de hemel. Het Hebreeuwse vier­letter­woord voor ‘God’ staat in een driehoek, symbool van God als ‘Heilige Drievuldig­heid’. Het onderste deel van het altaar is van marmer, het deel boven de kroon­lijst is van … (geplaasterd) hout. Dat dit altaar afkomstig is uit de voormalige cisterciënzerabdij St.-Bernardus te Hemiksem blijkt uit de beide heilige orde­stichters met abts­staf: Robert van Molesme, met kerkmodel, en Bernardus van Clairvaux met een bijen­korf omwille van zijn bij­naam als populair predikant: ‘de honing­vloeiende leraar’. Onderaan, op reliëfs van Peter I Verbrugghen (1665), brengt een groep verrukkelijke engeltjes het liturgische gerei aan (van links naar rechts): ampullen en bel; lavabo-kan; kelk en druiven; korenaren; wierook en misboek.

* De marteldood van Sint-Andreas

Schilderij van het oude hoofdaltaar, van Otto Van Veen (1594-‘99). Zijn toenmalige leerling P.P. Rubens zal ditzelfde thema 40 jaar later voor de Vlaamse St.-Andrieskapel in Madrid tot één dynamisch gebeuren weten om te zetten.

* Doopvont

Hier werden o.m. de beroemde Vlaamse schrijvers Hendrik Conscience (1812) en Lode Zielens (1903) tot christen gedoopt.

* Koorgestoelten

(einde 16de eeuw)

* Schilderijtjes van de 36 heiligen

Van Th. Boeyermans, (17de eeuw). Daarnaast enkele hedendaagse heiligen; merkt u in de spiegel een nieuwe kandidaat voor heiligheid?

* De engelbewaarder

Schilderij van Erasmus Quellinus II (1667). Vrouwe Fortuin verleidt een jongeman drievoudig: ze biedt de lauwer­kroon van de roem en een gouden ­kroon van de macht aan terwijl ze met de scepter de rijkdom aanwijst in de zakken met goud­stukken. 

  • (M) Kapel van het Heilig Sacrament of Venerabelkapel

Aan de zuidzijde, symbool van Jezus’ gloedvolle liefde; barok portiekaltaar, toegeschreven aan L. Willemsens, schilderij Het Laatste Avondmaal van P. Ykens (ca.1687). 

  • (P) Epitaaf van de hofdames van Mary Stuart

Gebeeldhouwd door R. en J. Colijns de Nole, portret van Fr. Pourbus de Jonge (?). De katholieke Schotse koningin Mary Stuart werd in 1587 door haar tegen­streefster Elisabeth ter dood gebracht. Dat de koningin-martelares ook niet ‘dood-gezwegen’ werd, is te danken aan twee van haar hofdames, die uit Engeland gevlucht, hier een gemeenschappelijk epitaaf (1620) oprichtten. 

  • (Q) Monument voor de zielen in het vagevuur

In beschilderd hout, P. Scheemaeckers (1710). Het stimuleert de solidariteit in het gebed voor de overledenen die lijden omdat hun verlangen naar het goede op aarde niet voldeed. 

  • (R) Een rij schoenen

In toenemende maten beeldt de levensweg uit van begin tot…: 

  • (S) het monument voor de overledenen

“Wie dorst heeft zal Ik voor niets te drinken geven uit de bron van het water dat eeuwig leven geeft” (Apoc. 21:6) 

  • (T) Monument van de augustijnen als protestantse martelaren in 1523

“Gelukkig die vervolgd worden om de gerechtigheid; hun behoort het rijk der hemelen.” (Mt. 5:10). In verwarde en verwarrende tijden hebben ook zij Christus’ Woord gepredikt… 

  • (U) Sint-Eligiusaltaar van de munters

Geschilderd triptiek van Maarten de Vos (1601): middenpaneel De vraag aan Jezus over de belasting aan de keizer (Mt. 22:15-22), een voorlopige reproductie van Agfa-Gevaert; buiten­luiken: De Gierigheid van het egoïsme versus De Vrijgevigheid van de naastenliefde. Naar deze deugd verwijst ook het schilderij tegen de noordwand:

  • De Werken van Barmhartigheid, Fr. Francken II (ca.1600-‘20). 
  • (V) Mariakapel

Rechts t.o.v. het kruisvormige grondplan

* Beeld van O.-L.-Vrouw van Bijstand en Victorie

(einde 16de eeuw), devotienaam sinds 1689, na de ontzetting van o.m. Wenen, bedreigd door de Turken. De uitgebreide garderobe waarover het beeld beschikt, mee te verklaren door de afwisselende liturgische kleuren, bestaat vooral uit 18de-eeuwse mantels, in 1863 aangevuld met een goudgeborduurde praal­mantel. Het eigentijdse elegante kleed van Ann Demeulemeester (2001) illustreert dat Maria, ‘authentiek en transparant als zij was’, steeds actueel blijft.

* Biechtstoel (17de eeuw)

Toegeschreven aan L. Willemssens. De beoogde ‘ver-zoening’ wordt weergegeven door twee engelen die elkaar lijken te zoenen.

* Glasraam

O.-L.-Vrouw als Bijstand voor schipbreukelingen (H. Dobbelaere, 1866) dat tot de verbeelding sprak van Vincent Van Gogh (1886), echter zwaar gerestaureerd na de bominslag van 1945. 

  • (X) Schatkamer

Thema’s: juwelen voor Maria, heiligenverering, de processie. 

  • (Z) Laatbarokke tochtportalen

Wuiven u uit: ‘De Heer zij met u’ en ‘Ga in vrede’. Hopelijk heeft het bezoek aan dit Godshuis u tot vrede en innerlijke vreugde gestemd.

Pastoor Rudi Mannaerts