Antwerpen, Kerken en Toerisme
Toerismepastoraal, Bisdom Antwerpen (TOPA vzw)

De Antwerpse jezuïetenkerk, een openbaring.

Het voorplein en de residentie

Moderne stedenbouw in een middeleeuws stratenpatroon

Het middeleeuwse bouwweefsel van Antwerpen (stadszicht, Vergilius Bononiensis, 1565) met aanduiding van het bouwperceel van de jezuïeten

De oude stad Antwerpen heeft vorm gekregen in de middeleeuwen. De stedenbouw die zich toen gemakkelijk liet leiden door natuurlijke afbakeningen, vertoonde een grillig stratenpatroon. De rechthoekige marktpleinen die er in de gouden, 16de eeuw bijkwamen, vertonen geen gezamenlijk concept qua bebouwing. Verrassend is dan ook dit ruime, geometrische plein in hartje oud-Antwerpen. Zowel de aanleg als de stemmige vormgeving ervan zijn een realisatie van paters, de jezuïeten. Enkele huizenblokken met inbegrip van de hele Spuistraat moesten in 1614 wijken voor dit complex in moderne barokstijl.

Het middeleeuwse stratenpatroon met een moderne barokke stedenbouwkundige ingreep

Dat de kerk en de residentie (woonst, < lat. re-sidere: blijven zitten, verblijven) gebouwd worden rond een plein met een openbaar karakter, weerspiegelt het ideaal van de jezuïetenorde om pastoraal en intellectueel actief te zijn ín de samenleving. Dit in tegenstelling tot de meeste religieuze orden in die tijd die het geritmeerde kloosterleven als een doel op zich beleven, wat tot uitdrukking komt in ingesloten kloosterpanden (lat. claustrum: slot, afgesloten plaats) zoals bij de dominicanen bij de Sint-Paulus kerk en de norbertijnen in de voormalige Sint-Michiels abdij. Zo vormt dit nieuwe patersplein een moderne stedenbouwkundige ingreep in het Antwerpse middeleeuwse stratenpatroon.

De bouwwerken van de luxueuze jezuïetenkerk (1614–1621) en van de residentie situeren zich niet toevallig tijdens het Twaalfjarige Bestand (1609–1621), de eerste voorspoedige periode voor de Scheldestad sinds de herovering van Antwerpen door het wettige Spaanse gezag in 1585. Artistiek valt dit moment samen met de ontplooiing van de Antwerpse grootmeesters van de barok schilderkunst. Vooraleer de rondleiding aan te vatten, moeten eerst enkele vragen gesteld worden. Hoe zijn de jezuïeten hier terecht gekomen? En welk project staat hen voor ogen bij deze imposante nieuwbouw?

een klooster: de dominicanen te Antwerpen (gravure, midden 17de eeuw)
een residentie: de jezuïeten te Antwerpen (gravure J. Neeffs, midden 17de eeuw)