Vrolijke deuntjes: beiaardmuziek

I… TIJDENS HET ANCIEN RÉGIME

Ook al was de beiaardier het merendeel van zijn loopbaan onttrokken aan het oog van de burgers beneden, toch was zijn functie een ambt waarvoor niet de eerste de beste werd gekozen: het schepencollege, tezamen met de kerkmeesters, hield zich steeds hoogstpersoonlijk bezig met de rekrutering van een nieuwe beiaardier. Nu ook weer niet zo’n intense opdracht voor de bestuurders gezien de meeste beiaardiers het opvallend decennialang volhielden.

De normale gang van zaken was dat een ‘concours’ werd uitgeschreven, waarop meestal een drietal beiaardiers op afkwamen, en waaruit dan de beste werd geselecteerd. Af en toe gebeurde het dat de beiaardier zijn bekwaamheid reeds kon aantonen, ofwel doordat de vorige beiaardier uitdrukkelijk hem als waardige opvolger had aanbevolen, of eenvoudigweg omdat de nieuwe beiaardier in feite diezelfde taak al enige jaren op zich nam, daar de beiaardier zelf te oud was geworden om zijn plichten nog te voldoen.

Een maal werd de benoeming door het kapittel betwist door de kerkfabriekEen officiële instelling die de materiële middelen beheert die nodig zijn voor de uitoefening van de eredienst in een parochie. Concreet betekent dit dat zij instaat voor de (ver)bouw(ing) en het onderhoud van het kerkgebouw, de aankoop van liturgische gewaden en voorwerpen, het betalen van lonen van de organist en eventueel personeel, … De kerkfabriek heeft inkomsten uit misintenties, speciale vieringen (m.n. huwelijken en uitvaarten), een deel van de collecte en eventueel uit pacht- en huurgelden van onroerend goed. en de Stad, met succes, nl. in het geval van Hubert Crama. Daarvoor hadden zij enkele jaren een procedureslag doorlopen om wie nu eigenlijk het benoemingsrecht bezat.

Wie ook als winnaar uit de bus kwam, een formele vereiste is het poorterschap van de stad. Een soms onpraktische vereiste, want het gebeurde wel eens dat geen van de kandidaten uit Antwerpen was. Het poorterschap volgde dan bijna meteen op de benoeming, meestal op vraag van de nieuwe beiaardier: zo krijgt in 1635 Hubert Crama, afkomstig uit Montignies, het poorterschap na het schepencollege hier om verzocht te hebben. En nog in 1748, pas enkele jaren na zijn aanstelling, zou men aan Jan de Gruijtter niet alleen het poorterschap verlenen, maar ook volledige vrijstelling van de poortersbelasting, omdat de verzoeker zelf had laten weten dat met het bescheiden loon van beiaardier de hoge poortersbelasting niet kon worden betaald.

Het beiaardierschap was in het Ancien Regime daarenboven geen ‘nine-to-five‘ job: er werd van de beiaardier verwacht dat hij dag en nacht ter beschikking stond, zeven dagen op zeven! Wat ook de reden mocht zijn, als de stad verzocht om de beiaard te bedienen, had de beiaardier zich daaraan te houden – voor die extra dienst mocht hij dan een bijkomende rekening sturen.

Zo gebeurde het bijvoorbeeld dat Jan Rieulin in de winter van 1609, gedurende honderd onafgebroken dagen – van 12 november tot 21 februari 1610 – zelf het uur en de voorslag op de klok had te slaan, daar door torenwerken het automatisch mechanisme was stilgezet. Dat betekende dus reeds om 5 uur ’s ochtends present in de toren, tot 9 uur ’s avonds, waarbij hij dan om het kwartier de klok moest luiden. Hoe de man dat klaarspeelde om 16 uur per dag in zijn eentje boven door te brengen weet niemand – wel dat weinigen het hem vandaag zouden nadoen. Hij werd er wel genereus voor vergoed.

Het beiaardierschap behelsde wel meer dan enkel gelegenheidsmuziek en een stand by. Dit ambt was een drukke bezigheid. Niet alleen waren er de vele kerkdiensten – waarvoor de man dan de kerkbeiaard bediende, gelukkig al wat dichter bij de begane grond – toch al 200 treden lager dan de stadsbeiaard.

Hij moest ook dagelijks muziek instuderen en in tabulatuur overbrengen. Van de beiaardier werd uiteraard verwacht dat hij stad en bezoekers regelmatig verraste met nieuwe deuntjes.

En, zoals reeds gezegd, was er ook het versteken van de trommel die de automatische beiaard aandrijft: dat was een karwei die soms wel twee weken kon duren.

De Zwitserse fysicus en medicus Thomas Platter die in 1599 onze contreien bezoekt, belicht in zijn reisverslag de Antwerpse beiaardier in volle actie: “De speler moet zich echter sterk inspannen en ik heb gezien hoe hem het zweet daarbij uitbreekt.” Aan deze reiziger uit Bazel danken we ook de leerzame wetenswaardigheid omtrent de vorming van een beiaardier. Die bedient zich van een oefenspel met kleiklokjes en houten klepels. In dat jaar bestaat de stadsbeiaard uit 33 diatonisch gestemde klokken.

Inkomsten

Toch, voor al deze karweien die de beiaardier druk bezig hielden, ontving men geen royale wedde. Het stadsbestuur ontving in de loop van de tijden verschillende rekwesten van de beiaardiers om hun loon te verhogen, vaak met als rede dat de inflatie te hoog was, of dat het loon niet steeds alle kosten dekte. Jacques Rieulin, de tweede stadsbeiaardier, heeft iets meer geluk: in 1562 krijgt hij vanzelf een weddeverhoging door de Stad, om hem te overhalen de stad niet te verlaten, wat ook effect heeft: door deze hogere wedde blijft hij tot aan zijn dood in 1584 Antwerps stads- en kerkbeiaardier.

Vier categorieën van opdrachtgevers zorgden voor een vast loon en vele extra verdiensten: de kerk, het stadsbestuur, ambachten, gilden en broederschappen, en particuliere burgers.

1. De Stad: zie stadsbeiaard. De grote klok werd geluid tot eer van de koning of de landvoogd.
2. De Kerk, zijnde kapittel en parochie: zie kerkbeiaard.
3. Voor de afzonderlijke ambachten, gilden en broederschappen, is het luiden bij de feestdagen en voor gewone missen, votief- en requiemmissen en loven. Voor feestdagen vangt dit luiden telkens aan op de vooravond en voor de hoogmis op de eigenlijke feestdag. Zowel voor de gilde van Onze-Lieve-Vrouw-Lof als voor de broederschap van het Heilig SacramentDe geconsacreerde hostie, waarin men de aanwezigheid van Jezus Christus erkent. Een synoniem is ‘het Venerabel’. In grotere kerken is hieraan een eigen kapel toegewijd, doorgaans aan de zuidzijde van de kerk. wordt er geluid op de specifieke hoogdagen van hun devotie, alsook bij de wekelijkse diensten: de mariale devotiemis valt traditiegetrouw op zaterdag, terwijl het dagelijkse Maria-lof fungeert als avondgebed (een populaire mengvorm van het Mariahymnen van vespers en completen). Indachtig Witte DonderdagDe donderdag vóór Pasen. Op deze dag wordt het Laatste Avondmaal van Jezus herdacht, waarop Hij de eucharistie heeft ingesteld. Tijdens plechtige vieringen op Witte Donderdag wordt ook de voetwassing herdacht. Net zoals Jezus op die laatste donderdag de voeten van Zijn leerlingen waste, als teken van opperste dienstbaarheid, wast de priester de voeten van enkele aanwezigen. is er ter ere van het Heilig SacramentIn het christendom is dit een gewijde handeling waarin God tot de mens komt. Zij markeren belangrijke momenten in het mensenleven. In de katholieke Kerk onderscheidt men zeven sacramenten: doopsel, biecht, eucharistie, vormsel, ziekenzalving, huwelijk en priesterwijding. een devotiemis op donderdag, en ook het lof heeft allereerst op donderdag plaats, evenals op zon- en feestdagen.
4. En de particuliere burgers deden beroep op de beiaardier voor persoonlijke kerkdiensten, meer bepaald huwelijken en uitvaartdiensten.

In de lijn van zijn beroep weet de beiaardier van de Antwerpse hoofdkerk zich bijkomende inkomsten te verzekeren door elders gevraagd te worden voor expertise van nieuwe beiaarden of om het trommelspel op te steken, bv. van de naburige Sint-Jacobskerk.

Een heel apart extraatje heeft de beiaardier te danken aan het torentoerisme. Van de fooien die de bezoekers van de toren hem geven, mag hij een derde behouden, de overige twee derden gaat naar de klokkenluider.

Sommigen onder hen waren ook muzikaal actief met andere instrumenten: De Gruijtter had een extra bijverdienste als vioolspeler. En Hubert Crama vervaardigde naast zijn dagtaak ook nog zelf instrumenten die hij samen met zijn vrouw verkocht.

Veiligheid

Het dagelijks beklimmen en afdalen van de toren was voor hemzelf op de duur wel iets minder opzienbarend. Bovendien is veiligheid geboden – niet altijd evident; zo is beiaardier Samson van Solbrecht in 1560 waarschijnlijk bij het bestijgen of afdalen van de toren dodelijk ten val gekomen. De beiaardier moest – aldus een document uit 1590 – ook zelf eigen kaarsen meebrengen, allereerst om het beiaardklavier te verlichten, maar waarschijnlijk eveneens ook voor de beklimming van de traptoren ’s nachts, en in de winter ook ‘s morgens en ’s avonds.