Merksem, Sint-Franciscus-van-Assisikerk

PAROCHIE: opgericht in 1891

KERK ARCHITECTUUR

• Ontworpen door de gebroeders Blomme en uitgevoerd o.l.v. architect H. Blomme 1894-1896

EXTERIEUR

• Eclectische kerk met neo-byzantijnse inslag van 1893-1896
• Neo-laatromaanse stijl
• Bakstenen kerk, met steunberen, leien bedaking.
• Westgevel en toren gemarkeerd door hardstenen banden
• Spitsbogige toegang in wilberg
• Spitsbogige en ronde muuropeningen

TOREN

• Zware westtoren 53 m, kenmerkend voor de romaanse Duitse bouwkunst
• Vierkante toren van 3 geledingen onder een spits geflankeerd door vierkante traptorens en gemarkeerd door lisenen eindigend op hoektorentjes

GRONDPLAN

• Geöriënteerde kruisbasiliek
  • met spits houten tongewelf, houten gewelven met oorspronkelijke beschildering
  • bakstenen kruisgewelven in de zijbeukenDe ruimte tussen een reeks pijlers van de middenbeuk en een reeks pijlers links of rechts ervan, of de ruimte tussen een reeks pijlers en de buitenmuur.
  • met ingebouwde westtoren
  • koepel op de kruising 25 m: kenmerk van de oorspronkelijk Byzantijnse centraalbouw
• SchipHet achterste gedeelte van de kerk voorbehouden voor de kerkgangers. Het schip loopt tot aan het dwarsschip. en zijbeuken van 5 traveeën
• Transept van 1 traveeDe ruimte tussen twee steunpunten (muur of pijlers) in de lengterichting van het schip, het dwarsschip, het koor of een beuk.
  • Noord : (voormalige) Sint-Antoniuskapel
  • Zuid : (voormalige) Sint-Gerarduskapel
• KoorIn een kerk met kruisvormig grondplan dat deel van de kerk dat t.o.v. het dwarsschip aan de andere zijde van het schip ligt. In het koor bevindt zich het hoofdaltaar. met halronde sluiting,
  • PriesterkoorIn een groot koor met verschillende onderdelen, is het hoogkoor dat deel van het koor waar zich het hoofdaltaar bevindt.
    • TriomfkruisGroot kruisbeeld dat in de eerste boog van het koor of hoogkoor hangt. In kerken met een doksaal staat het triomfkruis meestal hierop. (Pierre Peeters, 1903)
    • Hoofdaltaar (Pierre Peeters, 1903)
    • Kruisbeeld (W. Ibens , 1960)
  • zijkoren
    • noord : kapelEen kleine kerk die geen parochiekerk is. Zij kan deel uitmaken van een groter geheel zoals een ziekenhuis, school of godshuis of op zichzelf staan.
      Een afgesloten deel van een kerk met een eigen altaar.
      van O.-L.-Vrouw van Smarten
      • altaarHet altaar is het centrale meubel in de Eucharistie. In oorsprong is een altaar een offertafel. Dit past in de theologische visie dat Jezus zichzelf geofferd heeft, door zijn kruisdood, om de mensheid te verlossen, zoals dit symbolisch wordt uitgebeeld op het schilderij “Het Lam Gods” van de gebroeders Van Eyck. In de huidige tijd wordt het altaar dikwijls omschreven als “de tafel van de Heer”. Hierbij verwijst het altaar naar de tafel waaraan Jezus en zijn leerlingen zich bevonden bij de instelling van de Eucharistie tijdens het Laatste Avondmaal. Net zoals Jezus en zijn leerlingen toen, verzamelen de priester en de gelovigen zich rond deze tafel met brood en wijn. en retabelGeschilderde en/of gebeeldhouwde achterwand van een altaar dat tegen een wand of pijler is geplaatst. Onder het retabel is er soms een predella.; communiebankEen lage afsluiting van het koor of een kapel, in de vorm van een lange knielbank. Vóór het Tweede Vaticaans Concilie gold het gebruik dat men de communie geknield op deze bank ontving. (Pierre Peeters, 1903)
      • luchter (Jos Junes, ca. 1903)
    • zuid : Sint-Jozefkapel – H.Sacramentkapel
      • altaar en retabel; communiebank (Pierre Peeters, 1903)
      • GodslampOlielamp in de buurt van het tabernakel om aan te geven dat er zich geconsacreerde hosties in bevinden. In het verleden was dit meestal een lamp die aan drie kettingen ophing. Tegenwoordig kan dit ook een staande lamp zijn. Doorgaans heeft de godslamp een rood glas om haar te onderscheiden van gewone kaarsen. (Jos Junes, ca. 1903)
    • SacristieDe kamer waar de priester(s), de gebedsvoorganger(s) en de misdienaar(s) en/of acoliet(en) zich voorbereiden en omkleden voor de mis. (zuid)
      • Glas-in-loodramen met gebrandschilderde medaillons (Hochreiter & Geyer, ca. 1903)
      • Meubilair (Pierre Peeters, 1903)
    • Sacristie (noord), hulpsacristie
  • Doopkapel – voormalige doopkapel – sinds 1991 weekkapel
    • Het Altaar is de oorspronkelijke doopvontDe stenen of metalen kuip met wijwater, gebruikt voor het toedienen van het doopsel. Vaak staat/stond de doopvont in een speciaal hiervoor ontworpen doopkapel, meestal dicht bij de ingang van de kerk. (Pierre Peeters, 1903)

MEUBILAIR

• Neogotisch meubilair
• PreekstoelEen kerkmeubel, dat nu meestal in onbruik is geraakt en dat bestaat uit een verhoog vanwaar de predikant de kerkgangers toesprak. Meestal staat een preekstoel in het midden aan de zuidzijde van de kerk. (Pierre Peeters, 1903)

BEELDEN

• Terugkeer van de verloren zoon, E. DE MAEYER, 1985
• beelden van de 4 evangelisten (onder de koepel?) 1948

ROND DE KERK

• Ten zuiden in het tuintje tussen kerk en pastorie: groot Sint-Franciscusbeeld dat eertijds boven de ingang tegen de kerkgevel stond. Dit beeld van onbekende meester is waarschijnlijk gemaakt naar een model van Jules Weyns. Het is identiek met het natuurstenen beeld (ca. 1899) op de gevel van het kloosterGebouwencomplex waarin leden van een religieuze orde samenleven. Zij volgen daarbij de regel van hun stichter. De oudste kloosterordes zijn de kartuizers, dominicanen, franciscanen, augustijnen en hun vrouwelijke tegenhanger. Let wel: benedictijnen, norbertijnen, cisterciënzers, trappisten en hun vrouwelijke tegenhangers wonen in een abdij; jezuïeten in een huis. van de Grauwzusters (Lge. Sint-Annastraat, Antwerpen) dat op zijn beurt een kopie is van het Franciscusbeeld van Alonzo Cano in de kathedraalDe hoofdkerk van een bisdom, waar de zetel van de bisschop staat. van Toledo, Spanje)

PASTORIE (Bredabaan 547)

• Eclectisch enkelhuis met neogotische elementen, n.o.v. H. Blomme (1893)
• 3 traveeën en 2 bouwlagen onder leien schilddak
• Lijstgevels gemarkeerd door hogere puntgevel (voorgevel) en door uitspringende deels torenvormige travee van de trapzaal en de spreekkamer (zijgevel)
• Baksteengebouw met doorlopende natuurstenen banden en rechthoekige of lichtgetoogde muuropeningen
• Voorgevel met kruiskozijnen op de bovenverdieping, in rechtertravee gevat in spitsboogvelden als aanzet van de licht uitspringende puntgevel
• Schouderboogdeur met spitsbogig bovenlichtonder houten luifel met bekronend kruis

GLASRAMEN 

HOOGKOOR

Van noord naar zuid

• Sint-Jozef, Gussenhoven en Van Wijck, 1934
• -L.-Vrouw, Crespin en Calders, 1948
• Hart, id
• -Franciscus, id
• Jan de Doper, Gussenhoven en Van Wijck, 1934

HOOGZAAL (WEST)

• ROSAS, Koning David, 1947
• 2 kleiene rosassen: uitgevoerd door Hochreter &Geyer, 1909-1910, uitgezonderd het rechter engelenhoofdje dat in 1947 vervangen werd door Crespin en Calders.

TRANSEPTEN  (rosassen)

Rosas Noord : De zegenende Christus.

• Omkadering: Hochreter & Geyer, 1909
• Medaillon: Crespin en Calders, 1947

Rosas Zuid: O.-L.-Vrouw van Goede Raad

• Omkadering: Hochreter & Geyer, 1909
• Medaillon: Crespin en Calders, 1947

ZIJBEUKEN

Noord (van W naar O) : Steyaert 1910

1. Ferdinand
2. Helena
3. Carolus
4. Elisabeth
5. Johannes

Zuid (van W naar O) : Steyaert 1910)

6. Martha
7. Jozef
8. Agnes
9. Cecilia
10. Aartsengel Michaël

TRANSEPTEN

Noord (2 glasramen)

Geometrisch glaswerk, ontworpen door H. Blomme, architect van de kerk, met stereotiepe patronen die op diverse plaatsen in de kerk worden herhaald, vermoedelijk uitgevoerd door Hochreter &Geyer, ca. 1896. Dit was het glaswerk dat oorspronkelijk voorzien was en uitgevoerd werd voor de meeste glasramen en dat later – elders – door de huidige ramen werd vervangen

Zuid (2 glasramen)

• Oost: Mirakel van de H. Gerardus van Mayella, Stalins, 1912
• West: verheerlijking van de H. Gerardus, Stalins, 1912

KAPEL VAN O.-L.-VROUW VAN SMARTEN

• Vier taferelen (4 van de 7 smarten van Maria), Stalins en Zoon, 1912, van boven naar onder
  • De kruisdraging, Jezus ontmoet Maria
  • Jezus in de tempel, weergevonden door Maria
  • De Vlucht naar Egypte
  • De opdracht van Jezus in de tempel
• Rosas
  • -L.-Vrouw van Scherpenheuvel, Crespin en Calders, 1948

KAPEL VAN DE H. JOZEF

• Rosas : de vlucht naar Egypte, Crespin en Calders, 1948

VOORMALIGE DOOPKAPEL

• CAMILLUS, Steyaert, 1910
• Doop van Christus, Stalins, 1912 

18 rosassen van schip, koor en kruisbeukHet dwarsschip vormt a.h.w. de dwarsbalk van het kruisvormige grondplan. Het dwarsschip bestaat uit twee kruisbeuken of dwarsbeuken, die elk links en rechts een uitsprong vormen t.o.v. het schip. Synoniem Transept.:

• Uitgevoerd door Hochreiter & Geyer ca. 1909-1910 naar een ontwerp van architect H. Blomme,
• Let op het ijzeren kaderwerk met de 4 lobben, dat als motief ook elders n de kerk aangetroffen wordt. (communiebank,hofdaltaar, gewelf,….)

LITERATUUR

Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen, Stad Antwerpen 3nd, Fusiegemeenten, Turnhout, 1992

Beknopte gids voor de Sint-Franciscuskerk, Bredabaan, Merksem

Merksems Heemkundig Tijdschrift, 33^ste jg., nr.129, 2005, pp. 30-31