TOPA? Wie zijn wij?

De toeristen die historische kerken bezoeken zijn zeer verscheiden qua motivatie en qua religieuze en culturele achtergrond. Het besef van die verscheidenheid moet de Topa-gids helpen voor de rondleiding de juiste toon te vinden. Het publiek dat op bezoek komt in een historische kerk kan je in grote lijnen verdelen in:

1. Het brede publiek

Het culturele toerisme blijft hoog scoren, al was het maar „om het eens gezien te hebben‟. Welke groep komt niet even uit zijn autobus om een blik te werpen in de voornaamste monumentale kerk van een toeristische trekpleister? In het cultuurpatrimonium bekleden de monumenten en kunstschatten van religieuze aard immers vaak de eerste plaats. Het Westen is dan ook voor een groot deel van zijn (beroemdste) cultuurrelicten schatplichtig aan het christendom. Daarom is een bezoek aan zo’n kerk een must op elk reisprogramma. Voor velen is het bezoek aan beroemde kerken echter niet veel meer dan een vorm van oppervlakkig cultuursnobisme.

Dit brede publiek zal zich niet gemakkelijk een uur lang laten begeleiden door een gids. Vandaar het belang van een gedegen basisinformatie in de bezoekersfolder of bij de kunstwerken ter plekke.

2. Het kunstminnende publiek

Een niet onaardig deel van het publiek komt uitdrukkelijk met kunstzinnige en kunsthistorische belangstelling. Gemotiveerd als het is, is het nieuwsgierig en hongert het naar inzichten en wetenswaardigheden over het gebouw en zijn kunstschatten.

Naarmate de verplichte bijdrage „entreeprijs‟ een barrière vormt voor het brede publiek om een kerk te betreden, zal men meer met een gemotiveerd kunstminnend publiek te maken krijgen dat sneller op een gids beroep doet.

Een belangrijk deel van dit publiek zijn lokale culturele verenigingen die soms meermaals dezelfde kerk op hun programma zetten, omwille van een gelegenheidsthema.

3. Het zinzoekende publiek

Door zoveel cultuurconsumptie mag men het aantal toeristen niet onderschatten dat bewust „zoekende‟ is naar inzicht en zingeving. Is de ruimte van een gewijd kerkgebouw niet juist bedoeld om mensen dichter bij de zin van het leven te brengen? De sfeer die eigen is aan „religieuze‟ kerkgebouwen wil hen uitnodigen en aanzetten tot reflectie en bezinning. De kunstwerken kunnen daarbij verder van dienst zijn.

Daarom verwachten zij niet zoveel van een „enge‟ vakgebonden kunstgids, maar zijn zij des te meer opgetogen wanneer de gids hen stapsgewijze de zingeving in de kunst helpt te ontsluieren.

4. Het godsdienstige publiek

Christen gelovigen mogen zich thuis voelen in een kerk omdat de hen vertrouwde symbolen een bedding aanbieden om hun verhouding tot God te beleven. Zij kunnen zich door het religieuze referentiekader uitgenodigd voelen om tot gebed te komen, hoe kortstondig ook.

Omdat zij de rust van een (kapel in een) kerk als de beste manier voor hun spirituele beleving ervaren, beschouwen zij de ronduitpratende gids als een verstoorder van hun kerkgebruik. Vandaar dat het toerisme en dus zeker de Topa-gids de voorbehouden zones voor stilte en gebed moeten respecteren, als teken van respectvolle gastvrijheid.

Te Antwerpen vormt het kerkelijke erfgoed een aanzienlijk deel van het cultureel erfgoed. 

In de kathedraal

Op de eerste plaats is er de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, hoofdkerk en symbool bij uitstek van de Scheldestad, de belangrijkste onder alle cultuurtoeristische trekpleisters. Daarom was zij de aangewezen kerk om er anno Domini 1993, „Antwerpen Culturele Hoofdstad van Europa‟, de werking van Toerismepastoraal te starten met een internationale „summercommunity‟, een jaar later gevolgd door de permanente onthaalgroep.

In de toeristische monumentale kerken

Het tweede actieterrein voor Topa ligt in de vier andere toeristische monumentale kerken: Sint-Andries-, Sint-Carolus Borrormeus-, Sint-Jacobs- en Sint-Pauluskerk.

Omdat Sint-Andries en Sint-Paulus al langer een eigen gestructureerde werking uitgebouwd hadden, met inbegrip van rondleidingen, ging de aandacht van Topa eerder uit naar de Sint-Jacobskerk (2006) en vervolgens naar de Sint-Carolus Boromeuskerk (2007).

Sinds die tijd integreerden Topa-leden zich geleidelijk aan in de werking van Sint-Andrieskerk: in het permanente balie-onthaal, sommigen ook als bestuurslid van de vzw.

Tenslotte werd in 2009 vanuit Sint-Pauluskerk de vraag gesteld om het onthaal via rondleidingen te helpen verzorgen en de vorming van onthaalmensen mee te behartigen. Bovendien is Sint-Paulus, buiten de Kathedraal, de eerste kerk waar ook een internationale summer community actief was (in 2009).

In de andere historische kerken

Naast de monumentale kerken met een sterk toeristische aantrekkingskracht zijn er nog vele historische kerken in de 19^e-eeuwse gordel en in de districten. Hun soms verrassend rijk erfgoed verdient meer aandacht. Aan Topa om de plaatselijke initiatieven, bv. n.a.v. een jubileumviering, te ondersteunen door PR-informatie, documentatie en vorming.

In 2012 nam Topa het initiatief tot een jaarlijkse Nacht van de kerken in augustus.

Het blikveld kan nog verder verbreed worden naar kerkelijke instellingen zoals kloosters, kapellen en het begijnhof, maar ook naar hospitalen, scholen, godshuizen en zelfs private woningen. Indien rondleidingen ter plaatse niet aangewezen zijn, kan een begeleidende bezoekersfolder een alternatief zijn voor het onthaal.

Topa breidt ook zijn werking uit naar andere steden van het bisdom Antwerpen: Lier, Herentals, Turnhout en Hoogstraten.

Het religieus erfgoed

Verder is Antwerpen beroemd voor zijn vele religieuze straatbeelden, waarvoor de Vereniging voor Kruis en Beeld ijvert, met inbegrip van sensibilisatie door rondleidingen.

En onder de vlag van puur religieuze thema‟s kan je ook menig („burgerlijk‟) museum bezoeken.

Vanuit een pastorale houding wil Topa het toeristenonthaal in kerken beleven als een vorm van gastvrijheid. Een gast wil je graag verwennen door hem een aangename ervaring te bezorgen. In dit geval wil Topa de gasten in monumentale kerken cultureel genot verschaffen.
Maar gastvrijheid houdt ook in dat de Topa-gids de bezoeker, in de mate dat die dit verlangt, zo persoonlijk mogelijk benadert.

1. Met een voelbaar welkom

De bezoeker moet kunnen aanvoelen dat de Topa-gids hem echt opwacht met:

• enthousiasme als basisgezindheid,
• een begroeting, hetzij algemeen, hetzij persoonlijk al dan niet ondersteund door een handgebaar,
• een korte verwelkoming: “goede morgen/middag, welkom in de ….kerk”.

2. Met kwaliteit en stijl

• stijl door een verzorgde articulatie en intonatie, voorkomen, en houding;
• kwaliteit door kennis van zaken, een gevarieerde thematiek, didactische aanpak, een evenwichtige tijdsverdeling.

3. Met aandacht voor de verschillende belangstellingsniveaus

Gezien de verscheidenheid aan verwachtingen bij het publiek wenst Topa dat niemand van de bezoekers op zijn honger blijft. Daarom moet de gids open staan voor de dieper gemotiveerde bezoeker. In een al te oppervlakkige massacultuur wordt de diepgang aan gedachten al te snel platgewalst; daar mag een cultuurgids, zeker als christen, geenszins aan toegeven.

De Topa-gids wil dan ook 2 klippen vermijden:

• de encyclopedische benadering (“dit en dat, door die, daar toen”) die indruk wil maken door kennis te etaleren;
• de anekdotische benadering die vooral wil scoren door luchtigheid en nauwelijks dieper durft ingaan op basisinzichten uit angst „te serieus‟ („saai‟) over te komen.

.
Daarom opteert Topa, vanuit de voorkeur voor cultuurhistorische rondleidingen, voor een didactische aanpak. Doorheen zijn discours wil de gids de bezoeker een „sleutel‟ aan basisinzichten aanreiken om de kunst beter te helpen begrijpen. Een „sleutel‟ die je „op zak kan steken‟ om elders bij soortgelijk kunstgenot zelf te hanteren. Vandaar de titel van de didactische syllabus: „De sleutel tot openbaring van… „. Juist dankzij deze didactische aanpak, alsook door de aangename manier van spreken en dit binnen een afzienbare tijdsduur, zal de Topa-gids de bezoeker een aangenaam moment bezorgen waar die graag op terugblikt.

4. aangepast aan de particuliere interesses van de bezoeker

Een diepere, christelijke, zin voor gastvrijheid zet de Topa-gids er toe aan om de bezoeker niet zomaar als een anonieme „toerist‟ aan te zien, maar om hem echt persoonlijk als „gast‟ te benaderen.

De beoogde persoonlijke aanpak in de rondleiding gebeurt door zo veel als mogelijk in te spelen op de interesses van onze „gast‟.

Tijdens de gewone rondleiding selecteert de Topa-gids enkele kunstwerken of facetten die (in-)direct aansluiten bij de belangstellingssfeer van de bezoeker:

• zijn studie of beroep:
• zijn leefwereld, hobby…:
• zijn origine, qua nationaliteit of qua woonplaats,

.
en dit op tweevoudige wijze:

• eerder dan de „toerist‟ te imponeren door „onze‟ historie, „onze‟ monumenten en „onze‟ uitstraling, wil de onthaalgids de aandacht richten naar wat ons gemeenschappelijk bindt. Daarom selecteert hij in de monumentale kerken graag datgene wat een aanknopingspunt vormt voor onze gemeenschappelijke cultuurgeschiedenis, in goede zowel als in kwade dagen. Verrassend zelfs hoe vaak we zichtbare relaties kunnen aanwijzen waardoor onze monumentale kerken niet alleen „Antwerps‟, maar ook een beetje „buitenlands‟ blijken te zijn.
• Al naargelang de herkomst van onze gastvergelijken we ook bepaalde kunstwerken of fenomenen met soortgelijke in zijn land van herkomst.

.
Zo tracht de Topa-gids de buitenlandse bezoeker te stimuleren om de verwantschappen in eenieders cultuur beter te leren kennen. Op die wijze hopen we dat onze gast zich meer thuis voelt in „ons aller‟ Antwerpen.

Topa wil de gastvrijheid concreet gestalte geven door o.m. het verzorgen van cultuurhistorische rondleidingen.

Dit houdt in dat toeristen met een culturele belangstelling van de onthaalgidsen een correcte en wetenschappelijke rondleiding mogen verwachten met een gedoseerde typering van de betreffende monumentale kerk in haar belangrijkste godsdienstige, historische, artistieke, technische en sociale facetten.

Vandaar de bereidheid van de onthaalgids om zich altijd verder te verdiepen in de cultuurgeschiedenis in het algemeen en de Antwerpse monumentale kerken in het bijzonder. Deze permanente vorming geschiedt o.m. tijdens de maandelijkse vergadering van de onthaalgroep, op Topa-voordrachten en niet in het minst door zelfstudie.

Een goede gids probeert te bemiddelen tussen de boodschap van het kunstwerk en de toeschouwer. Hij is het medium dat de kloof tussen beide moet helpen overbruggen. M.a.w. hij wil het kunstwerk zijn verhaal laten doen. Daarom is “Stenen doen spreken“, de leuze van de Europese koepel „Ars et Fides‟, ook hét motto van Topa.

De filosofie en de spiritualiteit van een kunstwerk behoren essentieel tot dat kunstwerk.

• Een ‘wetenschappelijke’ benadering van kunst behelst niet enkel een positief-wetenschappelijke benadering van materie en techniek.
• Bovendien omvat Kunstgeschiedenis, als studieonderwerp, heel wat meer dan enkel de stilistische evolutie.
• Wie het wezen en de boodschap van het kunstwerk over het hoofd ziet of niet ter sprake brengt, beoefent de wetenschap niet ten volle. Zeker bij godsdienstige kunst staat de levensbeschouwelijke boodschap immers vaak voorop.
• Bij een rondleiding in een rooms-katholieke kerk, zoals de meeste kerken te Antwerpen, is het dan ook heel normaal dat men de algemeen christelijke en de specifiek katholieke levensvisie die erin vervat zit, tot uiting laat komen.

.
Vandaar dat vanuit alle mogelijke invalshoeken, meer nog dan de hoevraag, de waaromvraag naar de zin van de kerkelijke kunst de bovenhand krijgt.

De onthaalgids streeft bijgevolg naar het ideaal: de bezoekers helpen doordringen in de betekenis van het kunstwerk, hen helpen erover na te denken en er vragen over te stellen. Kunst(-gidsen) mag en moet immers tot be-zinning leiden! Vandaar dat wij de bezoekers een sleutel tot ont-dekking willen aanreiken.

De Topa-gids die zich engageert om een dergelijke vorm van gastvrijheid te beoefenen, doet dit vrijwillig „volgens godsvrucht en vermogen (aan vrije tijd)‟. Vanuit het christelijk geloof kan dit onthaal in kerken beleefd worden als een vrijwillig engagement pro Deo (voor God), Dit impliceert dat hij zich uit eigen beweging en onbezoldigd engageert in de beurtrol van een van de kerken.

Het onthaal van particuliere bezoekers in monumentale kerken is een vorm van sociale dienstverlening. Want wie als particulier er niet toe komt om een officiële gids aan te spreken (en te betalen), zal zich gediend weten door het vrijwillige aanbod van een onthaalgids. Een dergelijk gastvrij onthaal zal des te meer van harte zijn als het echt uit vrije wil aangeboden wordt. In die zin zijn alle onthaalgidsen „gelijk‟, ongeacht het verschil qua statuut van bv. stads- of museumgids, of qua achtergrond van studie als kunst-, kerk- en stadsgeschiedenis in het bijzonder.

Een dergelijk vrijwilligerswerk impliceert dat geen bezoeker van de Topa-gids een rondleiding kan eisen, noch verwachtingen inzake taal of doelpublieksgerichtheid kan afdwingen. Daarom zal Topa enkel rondleidingen door publicaties belóven indien men zich sterk genoeg voelt om deze in het betreffende seizoen in die bepaalde kerk te kunnen waarmaken.

Bij groepsbezoeken ligt het zwaartepunt in de verhouding van aanbod en vraag anders. Indien groepen beroep doen op een gids, mits afspraken van tijdstip, duur, taal, thema‟s, doelpubliek, dan wil Topa in de mate van het mogelijke de gidsen zoeken die aan deze concrete vragen kunnen beantwoorden. Omdat hier de vraag van de bezoeker het aanbod van de onthaalgids voorafgaat, is het dan ook logisch dat er voor een dergelijke dienstverlening een billijke tegemoetkoming geboden wordt.

Het vrijwilligersengagement biedt geenszins een alibi voor willekeur en nog minder voor het niet nakomen van afspraken. Daarom dat elke Topa-gids gevraagd wordt de principiële doelstellingen van de Topa-onthaalgroep te ondertekenen alsook het concrete werkingsreglement van de kerken waarin hij actief is.

De globale werking van de Topa-Onthaalgroep vormt een onderdeel van het takenpakket van de verantwoordelijke voor de dienst Toerismepastoraal van het Bisdom Antwerpen. Hij staat in voor de pastorale invulling van de dienstverlening in het toerisme alsook voor de pastorale begeleiding van de interne werking en van de medewerkers.

Een kerkgebouw behoort toe aan een kerkgemeenschap. De meeste Antwerpse kerken zijn rooms-katholiek. De eindverantwoordelijke is de plaatselijke bisschop. die de verantwoordelijkheid voor het kerkgebouw delegeert aan de pastoor. Het Topa-onthaal in een kerk gebeurt dan ook steeds onder de auspiciën van de officiële instanties van die kerk, in casu: de Pastoor en de Kerkfabriek.

Om de werking in een kerk beter te kunnen behartigen en om een soort groepsverbondenheid te stimuleren vormen de gidsen van de Topa-Onthaalgroep per seizoen en per kerk een eigen onthaalgroep, o.l.v. een coördinator.

De kerkonthaalgroep is mee opgenomen in het organigram van de betrokken kerk. De gidsen van de Onthaalgroep mogen zich dan ook lid voelen van het vaste werkteam van die kerk.

Dat dit onthaal gebeurt „In naam van de plaatselijke kerkgemeenschap‟ moge blijken uit het feit dat de rondleidingen op verscheidene wijzen kenbaar worden gemaakt.

• De informatie over de rondleidingen wordt
  • geafficheerd, buiten aan de ingang, aan de balie, op infoborden enz. en dit als officieel initiatief van de betrokken kerk,
  • gepubliceerd in kranten, magazines en andere media,
  • aangekondigd
    • door de onthaalgids via de microfoon
    • op de websites van Topa, MKA en eventueel de betrokken kerk,
    • door verwijzing ernaar door de balieverantwoordelijke,
    • door individuele aanspreking in de kerk of aan de ingang.
• De onthaalgids is herkenbaar aan een officieel herkenningsteken. Een uniform teken als een badge is noodzakelijk om als herkenbare „onthaal‟-persoon te kunnen fungeren én, indien nodig, met een zeker gezag te kunnen optreden tegen ongewenst gedrag van de bezoekers. Deze badge is persoonlijk en beperkt in tijd.

Al wie in een kerk te gast is, onderschrijft de eigenheid van de gewijde ruimte. Zeker wie er publiekelijk als gids optreedt deelt mee in de opdracht om “er zorg voor te dragen dat er niets gebeurt dat, op welke wijze ook, niet strookt met de heiligheid van de plaats en de eerbied aan het huis Gods verschuldigd” (can. 562). M.a.w. hij zet zich in om “de netheid en de waardigheid te behouden die bij het huis van God passen” (can. 1220 §1).

Trouwens, wie zelf een kerk als „huis van God‟ of als gebedsplaats beleeft, blijft het best geplaatst om het eigen karakter van een kerk te verwoorden.

Ongeacht de eigen invulling van kerkelijkheid wil de Topa-gids doorheen een subtiele enthousiaste manier van vertellen de toeristen tot verwondering brengen niet alleen over de schoonheid, maar minstens evenzeer over de motivatie die aan de basis ligt van de religieuze kunst. Zo kan de bezoeker aanvoelen dat deze kunstschatten „eeuwig‟ zijn, in de zin dat de kernboodschap van deze christelijke kunst altijd opnieuw mensen kan aanspreken. “Kunst: eeuwige schoonheid, maar ook eeuwig actuele zingeving”

Het is echter geenszins de bedoeling om:

• belerend te preken, laat staan te willen overtuigen,
• of onze strikt persoonlijke visie te verkondigen (vandaar het belang van wetenschappelijke, kunsthistorische vorming, zeker ook inzake iconografie en kunsttheologie).

.
Of de Topa-gids nu rooms-katholiek, orthodox, anglicaan of protestant is, mag geen rol spelen bij de opbouw van de Onthaalgroep. Alle christenen zijn welkom in de mate dat zij in een open oecumenische geest hun respect tonen voor:

• het gemeenschappelijke christelijk geloof en voor het specifieke accent van de andere christenen
• alsook voor het specifieke karakter van de kerkgebouwen waarin wordt rondgeleid (in Antwerpen meestal katholiek).

.
Zonder daarbij de eigen persoonlijke identiteit in het gedrang te brengen, stellen de onthaalgidsen zich bewust oecumenisch op, zeker bij kunstwerken met een polemische inslag.

Zoals elke sociale dienstverlening biedt ook het onthaal van toeristen aan de Topa-gids de kans tot een christelijk engagement: pro Deo (voor God). Christenen engageren zich vanuit het geloof in Christus, Hij die werkelijk “het Licht van de wereld” is.