Sint-Andrieskerk

Beste bezoeker, welkom in onze sfeervolle parochiekerk! Ook al speelde zich rond deze kerk eertijds het leven af van de ‘Parochie van Miserie’, toch weet deze kerk menig bezoeker te verrassen met enkele toppers van het Antwerpse kunstpatrimo­nium. Typisch voor onze gewesten gaat het om een gotisch bouw­werk met maniëristische schilderijen, barok meubilair en neo­gotische glas­ramen; uitzonderlijker zijn enkele heden­daagse toe­voegingen. Heel apart is de speelse ­inval van het zonne­licht in combinatie met de kleuren­rijkdom van de glas­ramen, die o.m. Vincent Van Gogh geïnspireerd heeft. Als ‘huis van God’ vormt de St.-Andrieskerk een aan­ge­name oase, die haar deuren voor u kan openen dankzij een groep enthou­siaste vrijwilligers.

• De naburige straatnamen

Verwijzen naar de geschiedenis, de patroonheilige en enkele eigen­aardig­heden van de kerk: Augustijnen­straat, Sint-Andries­straat en -plein, Pompstraat: naar een pomp oorspronkelijk op het kerkhof, en de Waai­straat, geenszins toevallig aan de voet van de kerktoren.

• (A) De toren

In 1755 stort de oorspronkelijke, gotische toren in en wordt hij vervangen door de huidige barokke constructie met een open, houten lantaarn. Zijn symboolkarakter getrouw wijst ook deze met zijn 58 m hoogte naar God in wie de mens – uiteindelijk – zijn ware bestemming vindt. Bij de Belgische onafhanke­lijk­heids­strijd fungeert de toren als uitkijkpost voor Koning Leopold I om de Hollandse bezettings­troepen in het Zuid­kasteel gade te slaan. Om herhaling van het scenario anno 1755 te voor­komen, wordt de lantaarn in 1968-‘75 her­opgebouwd. 

• Geschiedenis

De grondleggers van dit bedehuis zijn de patersPriester die lid is van een religieuze orde. augustijnen. In 1513 openen deze mon­nik­en een kapelEen kleine kerk die geen parochiekerk is. Zij kan deel uitmaken van een groter geheel zoals een ziekenhuis, school of godshuis of op zichzelf staan.
Een afgesloten deel van een kerk met een eigen altaar.
als aanzet voor de bouw van een kloosterGebouwencomplex waarin leden van een religieuze orde samenleven. Zij volgen daarbij de regel van hun stichter. De oudste kloosterordes zijn de kartuizers, dominicanen, franciscanen, augustijnen en hun vrouwelijke tegenhanger. Let wel: benedictijnen, norbertijnen, cisterciënzers, trappisten en hun vrouwelijke tegenhangers wonen in een abdij; jezuïeten in een huis. en van deze kerk. Omwille van hun sympathie voor hun protesterende ordegenoot Maarten Luther wordt het klooster in 1522 op bevel van Margareta van Oostenrijk opgeheven en worden een jaar later twee mon­nik­en in Brussel terechtgesteld.

In 1529 wordt het bouwsel als parochiekerk ingewijd. Langzaam, maar onvermoeibaar, zijn de parochianen van Sint-Andries enkele zware tegenslagen te boven gekomen, zoals de Beelden­storm (1566), de afbraak van het koorIn een kerk met kruisvormig grondplan dat deel van de kerk dat t.o.v. het dwarsschip aan de andere zijde van het schip ligt. In het koor bevindt zich het hoofdaltaar. en de dwarsbeukHet dwarsschip vormt a.h.w. de dwarsbalk van het kruisvormige grondplan. Het dwarsschip bestaat uit twee kruisbeuken of dwarsbeuken, die elk links en rechts een uitsprong vormen t.o.v. het schip. Synoniem Transept. door de Calvinisten (ca. 1581) en de instorting van de toren (1755), en hebben ze met kunstzinnigheid hun kerk verder uitgebouwd tot een monumentaal ‘Godshuis’.

De kerk en haar inboedel overleven de Franse Revolutie dankzij de eed van een kerkelijk ongehoorzaam priesterIn de Rooms-Katholieke Kerk is de priester een ongehuwde man die door de bisschop tot priester is gewijd, waardoor hij het recht heeft om de zes andere sacramenten toe te dienen: het doopsel, het vormsel, de biecht, de eucharistie, het huwelijk en de ziekenzalving.! Bovendien wordt een aantal kunst­werken uit voormalige klooster­kerken gerecupereerd, o.m. het barokke hoofdaltaar, en worden nieuwe barokke kunst­werken toegevoegd zoals de monumentale preekstoelEen kerkmeubel, dat nu meestal in onbruik is geraakt en dat bestaat uit een verhoog vanwaar de predikant de kerkgangers toesprak. Meestal staat een preekstoel in het midden aan de zuidzijde van de kerk. (1821) en de kruiswegVeertien afbeeldingen van de lijdensweg van Jezus, als spirituele inspiratiebron. De bedoeling is om bij elke afbeelding [of statie] biddend en bezinnend halt houdt. (ca.1850).

In de jaren 1970 vindt een algehele restauratie van het kerkgebouw plaats. 

• (B) preekstoel

De populaire blikvanger bij uitstek is de wondermooie barokke preekstoel, meester­werk van J.B. Van Hool en J.F. Van Geel (1821). Het tafereel verbeeldt in levende lijve de roeping van de eerste twee apostelenDit is de naam die men geeft aan de voornaamste twaalf leerlingen van Jezus, die door Hem gezonden werden om het evangelie te verkondigen. Bij uitbreiding wordt de term ook gebruikt voor andere verkondigers, zoals Paulus en Pater Damiaan (“De apostel der melaatsen”)., Andreas, patroon­heiligeDit is een titel die de Kerk aan een overledene toekent die bijzonder rechtschapen en gelovig heeft geleefd. In de Rooms-Katholieke en de Orthodoxe Kerk mogen heiligen worden vereerd (niet aanbeden). Een aantal heiligen zijn ook martelaren. van deze parochie, en diens broer Petrus. Het evangelieEén van de 4 Bijbelboeken waarin het optreden van Jezus, zijn dood en opstanding centraal staan. De 4 evangelisten zijn Mattheüs, Marcus, Lucas en Johannes. Letterlijk betekent evangelie ‘Goed Nieuws’/‘Blijde Boodschap’. Met deze term wordt de kernboodschap van deze boeken aangeduid. (Mt. 4:18-20) getrouw, wor­den beiden te midden van hun werk als visser door Jezus aan­ge­sproken om Hem te volgen en voortaan ‘mensen­visser’ te zijn. Zonder dralen, maar nog vol ver­bazing over zo’n oproep laten zij hun netten in de steek. Ver­bluf­fend is de hyperrealistische weer­ga­ve van de perso­na­ges, hun werk­materiaal (boot­je, roeispanen, vang­net­ten!), en de vissen en dit in een natura­listisch toneel­decor van rots­partijen en planten­groei. Artistiek gezien kan Jezus moei­lijk nog dichter bij de mensen staan dan hier. Is de radicale omme­keer in het leven van deze broers te mid­den van hun drukke beroeps­activiteiten voor u geen uit­nodi­ging tot bezinning omtrent de in­vulling van uw leven? Een gebed voor roepingen is hier alleszins gepast.

• (C) Heilig Kruisaltaar

In marmer, barok, met kariatiden van C. Van Mildert, (1663); schilderij Kalvarie, Fr. Francken II (1603); marmeren altaar­tuin van J. A. Van den Cruyce I en II (1672). 

• (D) Heilig Kruis-monument:

“Wie Mijn volge­ling wil zijn, moet zijn kruis opnemen” (Mt. 16:24). 

• (E) AltaarHet altaar is het centrale meubel in de Eucharistie. In oorsprong is een altaar een offertafel. Dit past in de theologische visie dat Jezus zichzelf geofferd heeft, door zijn kruisdood, om de mensheid te verlossen, zoals dit symbolisch wordt uitgebeeld op het schilderij “Het Lam Gods” van de gebroeders Van Eyck. In de huidige tijd wordt het altaar dikwijls omschreven als “de tafel van de Heer”. Hierbij verwijst het altaar naar de tafel waaraan Jezus en zijn leerlingen zich bevonden bij de instelling van de Eucharistie tijdens het Laatste Avondmaal. Net zoals Jezus en zijn leerlingen toen, verzamelen de priester en de gelovigen zich rond deze tafel met brood en wijn. van St.-Anna

Marmeren barok altaar van J. Van der Cruyce, (1673); schilderij Maagschap van St.-Anna, M. Pepijn (?); marmeren altaartuinHouten of marmeren omheining rond een altaar die de ruimte die voorbehouden is voor de priester afbakent. In Antwerpen kan men nog altaartuinen zien in de Sint-Andrieskerk., M. I Van der Voort (?), (1720?).

• (F) Orgel

Barok beeldhouwwerk musicerende engelen, van G. Roefs (1791); schilderij God is a DJ, van Dries Vanwijnsberghe (2004). 

• († 1-14) Kruisweg

De 14 statiesEén van de veertien etappes van de kruisweg: • Jezus wordt ter dood veroordeeld;
• Jezus neemt het kruis op;
• Jezus valt de eerste keer;
• Jezus ontmoet Zijn Moeder;
• Simon van Cyrene helpt Jezus’ kruis te dragen;
• Veronica droogt het gelaat van Jezus;
• Jezus valt de tweede keer;
• Jezus troost de wenende vrouwen;
• Jezus valt de derde keer;
• Jezus wordt ontkleed;
• Jezus wordt aan het kruis genageld;
• Jezus sterft;
• Jezus wordt van het kruis afgenomen;
• Jezus wordt in een graf gelegd.
, bijna alle van een andere kunstenaar, zijn in romantische barokstijl (1845-‘57). De begeleidende teksten richten zich met een bezinnend appel rechtstreeks tot de bezoeker… 

• (G) De glasramen in de zuidbeuk

De uitverkiezing van Maria, neogotisch, Stalins & Janssens, J.-B. Béthune (jaren 1870);

De aanbidding van de herders, J. Huet (1965) 

• (H) Zilveren reliekschrijnEen versierd(e) kist(je) waarin een reliek wordt bewaard. van de 36 heiligen

Door J. Verschuylen, (1845), bestemd om mee te dragen in de processie. 

• (I) De glasramen in de noordbeuk en in de noorddwarsbeuk

Vormen de reeks van de zeven SacramentenIn het christendom is dit een gewijde handeling waarin God tot de mens komt. Zij markeren belangrijke momenten in het mensenleven. In de katholieke Kerk onderscheidt men zeven sacramenten: doopsel, biecht, eucharistie, vormsel, ziekenzalving, huwelijk en priesterwijding., J. Huet (1963-‘66), meestal met onderaan oudtestamentische voor­afbeeldingen. 

• (J) Sint-Petrusbeeld door Artus Quellin de Oude

In wit marmer (ca.1658); Het gelaat van Petrus vertolkt psychologisch op meesterlijke wijze de innige maar bewogen worsteling van de gewetenswroeging omwille van de verlooch­en­ing van zijn meester en vriend Jezus (Mt. 26:75). Daaraan herinnert de haan aan zijn voeten, indachtig Jezus’ voorspelling: “nog deze nacht, vóór het kraaien van de haan, zult gij Mij driemaal verloochenen” (Mt. 26:34). Zelfbehoud versus vriendschap: een eeuwige strijd… Om voor dat vertrouwen in Jezus toch uit te komen, is de heilige Petrus uiteindelijk bereid zelf de kruisdood te sterven en omarmt hij het (omgekeerde) kruis. 

• (K) Koor

Georiënteerd naar de opkomende zon, symbool van Jezus’ Licht

*Het monumentale hoofdaltaar, van W. Ign. Kerricx (ca.1729).

Het barokke altaar­retabelGeschilderde en/of gebeeldhouwde achterwand van een altaar dat tegen een wand of pijler is geplaatst. Onder het retabel is er soms een predella. wordt een heuse theatrale ‘live’-opvoering waarbij men in de volle drie­dimensionale beeld­houw­kunst quasi levende figuranten ten tonele voert. Je krijgt hier een permanent optreden van de Madonna te zien in volle Schwung en glorie: De tenhemelopneming van MariaDit feest – op 15 augustus – speelt een belangrijke rol in de verering van Maria als Moeder Gods. Als belangrijkste heilige is het voor christenen evident dat zij bij haar dood onmiddellijk in het hemelse paradijs werd opgenomen. In de oosterse kerken noemt men dit het feest van “het ontslapen van de Moeder Gods”, m.a.w. haar overlijden, dat meteen een hemelse wedergeboorte inhoudt. In Antwerpen viert men op die dag ook Moederdag. Sommigen noemen dit ook de Hemelvaart van Maria, wat echter fout is. In tegenstelling tot Jezus – die als God zelf naar de plaats kon terugkeren waar hij thuis is – kon Maria enkel door toedoen van God de Vader en Jezus in de hemel worden opgenomen.. Maria, omgeven door engelen die haar ten hemel stuwen, is het model bij uitstek voor elke mens die onderweg is in dit leven en die na de dood (en begraving in het graf) uitkijkt naar een definitieve thuiskomst bij God in de hemel. Het Hebreeuwse vier­letter­woord voor ‘God’ staat in een driehoek, symbool van God als ‘Heilige Drievuldig­heid’. Het onderste deel van het altaar is van marmer, het deel boven de kroon­lijst is van … (geplaasterd) hout. Dat dit altaar afkomstig is uit de voormalige cisterciënzerabdij St.-Bernardus te Hemiksem blijkt uit de beide heilige orde­stichters met abts­staf: Robert van Molesme, met kerkmodel, en Bernardus van Clairvaux met een bijen­korf omwille van zijn bij­naam als populair predikantEen priester, diaken of leek die in de misviering toelichting geeft bij de Bijbellezingen. Soms treedt een predikant ook buiten de misvieringen op  (en in het verleden deed hij dat geregeld) om bepaalde geloofspunten te verduidelijken en de kerkgangers aan te sporen tot een meer christelijke levenswijze.: ‘de honing­vloeiende leraar’. Onderaan, op reliëfs van Peter I Verbrugghen (1665), brengt een groep verrukkelijke engeltjes het liturgische gerei aan (van links naar rechts): ampullenTwee glazen of metalen (zilveren) kannetjes die tijdens de eucharistie worden gebruikt. Eén bevat de wijn en het andere water. Bij de voorbereiding van de eucharistie wordt alle wijn in de kelk gegoten en ook een klein beetje water, een verwijzing naar het bloed en het water dat uit de zijwonde van Jezus vloeide (Joh. 19,34). Het water gebruikt de priester ook voor een symbolische handenwassing vóór de consecratie en na de communie en om de kelk uit te spoelen. De priester drinkt dan het water uit de kelk en droogt deze af met het kelkdoekje. en bel; lavabo-kan; kelkVergulde metalen beker, meestal op een voet, die de priester tijdens de eucharistie gebruikt voor de wijn. en druiven; korenaren; wierook en misboek.

* De marteldood van Sint-Andreas

Schilderij van het oude hoofdaltaar, van Otto Van Veen (1594-‘99). Zijn toenmalige leerling P.P. Rubens zal ditzelfde thema 40 jaar later voor de Vlaamse St.-Andrieskapel in Madrid tot één dynamisch gebeuren weten om te zetten.

* DoopvontDe stenen of metalen kuip met wijwater, gebruikt voor het toedienen van het doopsel. Vaak staat/stond de doopvont in een speciaal hiervoor ontworpen doopkapel, meestal dicht bij de ingang van de kerk.

Hier werden o.m. de beroemde Vlaamse schrijvers Hendrik Conscience (1812) en Lode Zielens (1903) tot christen gedoopt.

* Koorgestoelten

(einde 16^de eeuw)

* Schilderijtjes van de 36 heiligen

Van Th. Boeyermans, (17^de eeuw). Daarnaast enkele hedendaagse heiligen; merkt u in de spiegel een nieuwe kandidaat voor heiligheid?

* De engelbewaarder

Schilderij van Erasmus Quellinus II (1667). Vrouwe Fortuin verleidt een jongeman drievoudig: ze biedt de lauwer­kroon van de roem en een gouden ­kroon van de macht aan terwijl ze met de scepter de rijkdom aanwijst in de zakken met goud­stukken. 

• (M) Kapel van het Heilig SacramentDe geconsacreerde hostie, waarin men de aanwezigheid van Jezus Christus erkent. Een synoniem is ‘het Venerabel’. In grotere kerken is hieraan een eigen kapel toegewijd, doorgaans aan de zuidzijde van de kerk. of Venerabelkapel

Aan de zuidzijde, symbool van Jezus’ gloedvolle liefde; barok portiekaltaar, toegeschreven aan L. Willemsens, schilderij Het Laatste Avondmaal van P. Ykens (ca.1687). 

• (P) Epitaaf van de hofdames van Mary Stuart

Gebeeldhouwd door R. en J. Colijns de Nole, portret van Fr. Pourbus de Jonge (?). De katholieke Schotse koningin Mary Stuart werd in 1587 door haar tegen­streefster Elisabeth ter dood gebracht. Dat de koningin-martelares ook niet ‘dood-gezwegen’ werd, is te danken aan twee van haar hofdames, die uit Engeland gevlucht, hier een gemeenschappelijk epitaaf (1620) oprichtten. 

• (Q) Monument voor de zielen in het vagevuur

In beschilderd hout, P. Scheemaeckers (1710). Het stimuleert de solidariteit in het gebed voor de overledenen die lijden omdat hun verlangen naar het goede op aarde niet voldeed. 

• (R) Een rij schoenen

In toenemende maten beeldt de levensweg uit van begin tot…: 

• (S) het monument voor de overledenen

“Wie dorst heeft zal Ik voor niets te drinken geven uit de bron van het water dat eeuwig leven geeft” (Apoc. 21:6) 

• (T) Monument van de augustijnen als protestantse martelarenIemand die weigerde zijn/haar geloof af te zweren en daarom werd gedood. Veel martelaren zijn ook heiligen. in 1523

“Gelukkig die vervolgd worden om de gerechtigheid; hun behoort het rijk der hemelen.” (Mt. 5:10). In verwarde en verwarrende tijden hebben ook zij Christus’ Woord gepredikt… 

• (U) Sint-Eligiusaltaar van de munters

Geschilderd triptiek van Maarten de Vos (1601): middenpaneel De vraag aan Jezus over de belasting aan de keizer (Mt. 22:15-22), een voorlopige reproductie van Agfa-Gevaert; buiten­luiken: De Gierigheid van het egoïsme versus De Vrijgevigheid van de naastenliefde. Naar deze deugd verwijst ook het schilderij tegen de noordwand:

• De Werken van Barmhartigheid, Fr. Francken II (ca.1600-‘20). 

• (V) Mariakapel

Rechts t.o.v. het kruisvormige grondplan

* Beeld van O.-L.-Vrouw van Bijstand en Victorie

(einde 16^de eeuw), devotienaam sinds 1689, na de ontzetting van o.m. Wenen, bedreigd door de Turken. De uitgebreide garderobe waarover het beeld beschikt, mee te verklaren door de afwisselende liturgische kleurenDe kleur van o.a. de kazuifel, de dalmatiek en de stool varieert volgens de tijd van het jaar. De belangrijkste liturgische kleuren zijn: groen: dit is de standaardkleur paars: in tijden van boetedoening en verwachting, nl. de advent en de vasten. wit: op de hoogfeesten zoals Kerstmis en Pasen rood: op de feesten van de Heilige Geest [zoals Pinksteren en het vormsel] en op bijzondere feesten van martelaren., bestaat vooral uit 18^de-eeuwse mantels, in 1863 aangevuld met een goudgeborduurde praal­mantel. Het eigentijdse elegante kleed van Ann Demeulemeester (2001) illustreert dat Maria, ‘authentiek en transparant als zij was’, steeds actueel blijft.

* BiechtstoelEen meubel dat speciaal werd ontworpen om het sacrament van de biecht te vergemakkelijken, m.n. door te vermijden dat biechtvader en biechteling oog in oog met elkaar zouden staan. Links en rechts zijn knielbanken voor biechtelingen; in het midden is een hokje waarin de biechtvader zit. Beiden zijn van elkaar gescheiden door een wand waarin een rasterwerk is aangebracht zodat de biechtvader de biechteling wel kan horen, maar niet zien. (17^de eeuw)

Toegeschreven aan L. Willemssens. De beoogde ‘ver-zoening’ wordt weergegeven door twee engelen die elkaar lijken te zoenen.

* Glasraam

O.-L.-Vrouw als Bijstand voor schipbreukelingen (H. Dobbelaere, 1866) dat tot de verbeelding sprak van Vincent Van Gogh (1886), echter zwaar gerestaureerd na de bominslag van 1945. 

• (X) Schatkamer

Thema’s: juwelen voor Maria, heiligenverering, de processie. 

• (Z) Laatbarokke tochtportalen

Wuiven u uit: ‘De Heer zij met u’ en ‘Ga in vrede’. Hopelijk heeft het bezoek aan dit Godshuis u tot vrede en innerlijke vreugde gestemd.

PastoorEen priester die verantwoordelijk is voor een parochie. Rudi Mannaerts