Architectuur: gotiek en symboliek

Het ruimtelijk effect was zeker nog gróter voor wie toentertijd in zo’n klein huisje aan de voet van de toren woonde of in een middeleeuwse stad als Antwerpen, heel dichtbebouwd met enge, kronkelende straten en steegjes. De enige grootse ruimten waren de kerken en zeker een majestueuze kerk als deze was voor die tijd een ontzaglijke ruimte.

Ofschoon de bebouwde kerkgrond allereerst een praktische functie heeft om er de talrijke kapellenEen kleine kerk die geen parochiekerk is. Zij kan deel uitmaken van een groter geheel zoals een ziekenhuis, school of godshuis of op zichzelf staan.
Een afgesloten deel van een kerk met een eigen altaar.
(en gelovigen) in onder te brengen, resulteert het effect van wijdheid ook in een diep­religieuze betekenis. Een kerk is immers niet “zomaar een dak boven wat hoofden”; ze is één en al symboliek. Hier komt men niet zozeer in een andere ruimte dan wel in een andere dimensie te staan. Hier word je opgenomen:

in wat ons overstijgt,
in de Harmonie, het Schone, het Volmaakte,
in de eeuwigheid,
bij… God.

Dat oneindigheids­gevoel leent zich om de majesteit en de transcendentie van God te laten aan­voelen. De Sint-Jacobskerk is allereerst bedoeld als het huis van God, waar iedereen te gast mag zijn… Dat gevoel van wijdheid komt tot stand door volgende ruimtelijke elementen:

• Allereerst is er de hoogte; die reikt tot 26,50 m.

Hoe moeizaam de opeenvolgende bouwfasen ook verliepen, men bleef altijd de ‘hoge idealen’ voor ogen houden, met inbegrip van een 26 m-hoog gewelf. Dat de bouwers het zichzelf enerzijds zo moeilijk maakten en anderzijds er toch zo met volharding aan gewerkt hebben, blijft verbluffend en haast onbegrijpelijk voor nuchtere mensen van onze tijd.

De sleutel hiervoor staat enigszins in de sterren geschreven. “En sterren staren teder”, zegt het avondlied op kamp, maar hier staren ze het héle jaar door. Zij beelden het uitspansel van de hemel uit en die is dan weer een symbool voor de oneindigheid van God waarnaar men verlangt. Maar God is niet te grijpen of te vatten met de handen, en evenmin te be-grijpen of te be-vatten met het verstand.

• De breedte van de ruimte: de benedenkerk bestaat uit 3 beukenIn de lengte is het schip [in uitzonderlijke gevallen ook het dwarsschip] van de kerk opgedeeld in beuken. Een beuk is de ruimte tussen twee reeksen pijlers of tussen een reeks pijlers en de buitenmuur. Elke beuk is opgedeeld in traveeën. en 2 rijen zijkapellen terwijl de dwarsbeukHet dwarsschip vormt a.h.w. de dwarsbalk van het kruisvormige grondplan. Het dwarsschip bestaat uit twee kruisbeuken of dwarsbeuken, die elk links en rechts een uitsprong vormen t.o.v. het schip. Synoniem Transept. over de hele breedte exact 55,25m meet.
• Ten slotte is er in de driedimensionale architectuur de lengte of de diepte; in dit geval van bijna 100 m, 98,25 m om precies te zijn.

• Ook de omtreklijnen van de kerk bepalen mee het ruimte-effect.

Thuis in de woonkamer zie je de beperkte omtrek van de 4 muren rondom je, maar in een gotisch kerkgebouw met een oppervlakte van meer dan 3500 m2 krijg je een totaal andere ruimteafbakening (voor zover die nog zichtbaar is).
a) de vorm van een Latijns kruisEen kruis waarvan het onderste deel van de verticale balk beduidend langer is dan het bovenste deel.,
b) de onderverdeling in:
– een middenbeukDe ruimte tussen de twee middelste reeksen pijlers van het schip., zij- en dwarsbeuken,
– een koorIn een kerk met kruisvormig grondplan dat deel van de kerk dat t.o.v. het dwarsschip aan de andere zijde van het schip ligt. In het koor bevindt zich het hoofdaltaar. en een kooromgang,
– in reeksen zij-, koor- en straalkapellen,
c) de talloze (lees: 73) zuilen en kolommen daartussen maken het geheel ondoorzichtig.
→ Bijgevolg is er geen enkel punt vanwaar je de omtreklijnen kunt waarnemen, wat dan weer de indruk van oneindigheid bevordert.

• Het summum bij deze gotische ruimtewerking is dat de toch nog steeds beperkte ruimte verder uitdeint in het (eindeloze) kleurlicht van de glasramen.

→ Zo verkrijgt men een mystieke ruimte: echt ‘religieuze’ bouwkunst.

Wil het oneindigheidseffect van deze gotische kerk laten aanvoelen dat God, de ‘oneindige’ Schepper van alle leven, zich laat vinden doorheen het wonder van de natuur, dan geeft de oriëntatie van de kerk aan dat God de mensen het meest nabij is gekomen in Zijn Zoon Jezus.

Die Jezus heeft niet alleen door zijn liefdeoffer tot in de dood op het kruis (de vicieuze cirkel van) het kwaad overwonnen, door Zijn verrijzenisDit is de kern van het christelijk geloof, nl. dat Jezus op de derde dag na zijn kruisdood uit het graf is opgestaan en verder leeft. Dit wordt gevierd met Pasen. heeft Hij laten blijken dat de dood niet het laatste woord heeft. Daarom is Hij voor de christenen ‘de Redder van de wereld’. Hij wordt dan ook reeds in de Bijbel (naar Joh.1,5) ‘het Licht van de wereld’ genoemd.

Vandaar dat de middeleeuwse kerken haast alle georiënteerd zijn; d.w.z. dat de kerk met het hoofd- en de zijaltaren naar het oosten gericht is waar de zon opkomt; in het Latijn ‘sol oriens’, vandaar: de ‘oriënt’. Zoals de zon licht geeft aan de nieuwe dag en door haar licht en warmte alles doet groeien en bloeien, zo biedt Jezus de mensen het échte leven aan. Daarom dat de christenen zich graag naar Hem richten, wat in de kerk ook letterlijk symbolisch gebeurt: de gelovigen, de kanunnikenIemand die samen met andere kanunniken verbonden is aan een kathedraal of collegiale kerk en als voornaamste taak heeft, in te staan voor het koorgebed. in het bijzonder, richten hun gebeden in het getijdengebedHet dagelijkse officiële publieke gebed in de Rooms-Katholieke Kerk. Op 5 [vóór het Tweede Vaticaans Concilie 8] momenten gespreid over de dag [en de nacht] wordt in abdijen, kloosters en kapittelkerken samengekomen om deze gebeden te bidden en te zingen. en in de (ochtend-)misDe liturgische viering waarin de eucharistie centraal staat. Ze bestaat uit twee grote delen: de woorddienst en de tafeldienst. De woorddienst omvat gebeden om ontferming, de Bijbellezingen en de homilie. De tafeldienst begint met de offerande, waarbij brood en wijn op het altaar worden geplaatst. Dan volgt het grote dankgebed, waarin de lof van God wordt gezongen en waarin de consecratie plaatsvindt. Vaste onderdelen zijn ook het bidden van het Onzevader en een vredeswens en zo kan men op een symbolische manier aan tafel gaan met Jezus tijdens de communie. De mis eindigt met een wegzending (het Latijnse missa, waarvan ‘mis’ is afgeleid): de opdracht om in dezelfde geest de wereld in te stappen. naar de opkomende zon in het oosten. Dat Jezus hét zonnetje in huis is, mag hier, ‘in het huis van God’, zeker voelbaar zijn, vandaar de halve kring (geplande, gekleurde) glasramen in het koor aan de oostzijde. Ofschoon pas in volle baroktijd gerealiseerd, is de meest oostelijke kapel– in casu de grafkapel van Rubens– waaruit het licht ‘s morgens te voorschijn komt, toegewijd aan Maria uit wie Christus is geboren.

In deze kerk ga je dan ook op

De mens gaat vanuit zijn beperkte wereldse bezigheden in Antwerpen op naar het eeuwige leven, ja, zo hoopt hij, naar ‘het hemelse Jeruzalem’.

Omdat Christus de mensheid is komen bevrijden van kwaad en dood door zijn liefdeoffer tot op de dood aan het kruis, is Hij “de hoeksteen“ voor het leven van de christen gelovige en van de gehele kerkgemeenschap. Daarom dat men bij Romaanse en gotische kerken het grondplan  de vorm van Jezus’ kruis geeft. De dwarsbeuk stelt dan de dwarsbalk van het kruis voor. Het grondplan toont dat dit huis van God van christelijke signatuur is, wat op een luchtfoto beter te zien is aan de hand van de uitstekende daken van koor, middenbeuk en dwarsbeuk.

Vormt de Kerkgemeenschap aldus Sint-PaulusHij heette oorspronkelijk Saulus, hij was een jood met het Romeins staatsburgerschap en een christenvervolger in de periode kort na de dood van Jezus. Na zijn bekering werd hij de belangrijkste verspreider van het evangelie in wat nu Turkije en Griekenland is. Hij schreef brieven om contact te houden met de christelijke gemeenschappen die hij had gesticht en deze teksten zijn de oudste van het Nieuwe Testament. Alhoewel hij Jezus nooit heeft ontmoet, wordt hij wel “apostel” genoemd. (1 Kor. 12:27) het mystieke “lichaam van Christus”, dan benadrukt hij toch dat Christus daarvan het hoofd is (Kol. 1:18). Vandaar dat de geestelijkheid die aan het hoofd van de Kerk staat, voor het dagelijks officie of getijden vooraan in het koor zetelt, dat als belangrijkste deel van de kerk wordt opgevat als het hoofd van de gekruisigde Christus. Misschien daarom dat men het altaarHet altaar is het centrale meubel in de Eucharistie. In oorsprong is een altaar een offertafel. Dit past in de theologische visie dat Jezus zichzelf geofferd heeft, door zijn kruisdood, om de mensheid te verlossen, zoals dit symbolisch wordt uitgebeeld op het schilderij “Het Lam Gods” van de gebroeders Van Eyck. In de huidige tijd wordt het altaar dikwijls omschreven als “de tafel van de Heer”. Hierbij verwijst het altaar naar de tafel waaraan Jezus en zijn leerlingen zich bevonden bij de instelling van de Eucharistie tijdens het Laatste Avondmaal. Net zoals Jezus en zijn leerlingen toen, verzamelen de priester en de gelovigen zich rond deze tafel met brood en wijn. aldaar het ‘hoofd-altaar’ noemt.

Omdat Jezus, de Zoon van God, als geen ander het licht van Gods liefde en wijsheid uitstraalde, krijgt Hij zoals de heiligen een aureool rond het hoofd, ook in de architectuur, in het kruisvormig grondplan van een kerk. Vormt elke kapel (voorzien van glasramen) rond de apsisHalfronde of veelhoekige uitbouw waar zich het hoofdaltaar bevindt in een kerk. a.h.w. één lichtstraal, dan vormen deze ‘straalkapellen’ samen een stralenkrans rondom het hoofd van Christus. De kapellen zijdelings van de kooromgang noemen we daarentegen ‘koorkapellen’.

De belangrijkste Mariakapel bevindt zich dan aan de noordzijde. Immers, toen Jezus de kruisdood stierf, bleef Zijn moeder Hem trouw tot de laatste bittere snik. Indachtig één van de tien geboden: “Eer uw vader en uw moeder”, krijgt Maria in de kunstgeschiedenis de ereplaats bij een kruis(-igings­scène). In de westerse cultuur is dit aan de rechterzijde van Christus; wat op het grondplan van een middeleeuwse kerk overeenkomt met de noordkant.

Een meer figuratieve symboliek speelt in op de architectuur zelf van het gotische kerkgebouw, waarvan het hoofdschip doorgaans gedragen wordt door een 12-tal zuilen. Worden de 12 apostelenDit is de naam die men geeft aan de voornaamste twaalf leerlingen van Jezus, die door Hem gezonden werden om het evangelie te verkondigen. Bij uitbreiding wordt de term ook gebruikt voor andere verkondigers, zoals Paulus en Pater Damiaan (“De apostel der melaatsen”). de Brief van Sint-Paulus aan de Galaten (2:9) ‘de steun­pilaren van de Kerk’ genoemd, dan werd hun architectonische symboliek nog explicieter in het boek Apocalyps (21:14), waarin de muur van het hemelse Jeruzalem ondersteund wordt door 12 zuilen met daartussen de namen van de apostelen.

In de hoogbarok ziet men de middeleeuwse apostel­serie tegen de zuilen graag evolueren tot een monumentale reeks volplastische beelden. Om dergelijke kostbare artistieke ensembles financi­eel te kunnen realiseren, wordt elk mogelijk apostelbeeld als bekroning van een epitaaf toegewezen aan particuliere welgestelde burgers. Bezorgd als die zijn om hun ego na de dood, maken ze graag gebruik van het grootse voetstuk als tekstplaat van hun epitaaf. Daarom is het des te merkwaardiger dat in tegenstelling tot vele andere Antwerpse parochie- en klooster­kerken, uitgerekend in de Sint-Jacobskerk, waar zo vele welgestelde burgers zich met een epitaaf lieten vereeuwigen, deze reeks in de middenbeuk beperkt is gebleven tot de eerste 2 apostelen. Het gaat wel om de voornaamsten: Sint-Pieter en -Paulus, die dan ook de belangrijkste plaatsen bekleden op de beide vieringzuilen. Petrus, de eerste in rangorde, staat altijd op de ereplaats, d.i. rechts t.o.v. het kruisvormig grondplan. Toch wordt niet hij maar wél Paulus, in 1639 als eerste gerealiseerd door Andries I Colyns de Nole, in opdracht van Cornelis Lantschot ter ere van zijn ouders. Sint-Pieter, een werk van Peter Verbruggen, volgt pas in 1660, als memoriaal van de vader van een befaamd klokken­gietersgeslacht, Melchior I de Haze.

Later ca. 1721-‘23 treedt een iets grotere delegatie van de 4 belangrijkste apostelen op, paarsgewijze als ‘wachters’ aan de beide ingangen van de koor­omgang. Ook deze beelden bekronen een gedachtenismonument voor elders begraven notabelen.

Getrouw aan de hiërarchische rangorde binnen het apostelcollege komen, opnieuw, Petrus en Paulus het eerst aan bod, op de voetstukken die het dichtst de vieringHet centrale punt van een kerk met kruisvormig grondplan. De viering is het kruispunt tussen de lengteas [gevormd door koor en schip] en de breedteas [gevormd door het dwarsschip]. flankeren. Petrus staat wel niet meer rechts t.o.v. het grondplan. Dan volgen de twee overigen van de drie uitverkoren apostelen: Jacobus de Meerdere – hoe kon het hier ook anders – en diens broer Johannes de Evangelist. Alle vier zijn als apostel traditioneel blootsvoets, aldus Jezus’ raadgeving bij hun zending als geloofs­verkondigers: “Verwerft u geen goud…, geen reiszak, … geen schoeisel of stok” (Mt. 10:10), waar Paulus verder poëtisch op ingaat: “Hoe schoon zijn de voeten van hen, die de blijde boodschap van vrede, de blijde boodschap van het goede brengen” (Rom. 10:15).

Omdat bij een onbegrijpelijke versoberingscampagne van de kerkfabriekEen officiële instelling die de materiële middelen beheert die nodig zijn voor de uitoefening van de eredienst in een parochie. Concreet betekent dit dat zij instaat voor de (ver)bouw(ing) en het onderhoud van het kerkgebouw, de aankoop van liturgische gewaden en voorwerpen, het betalen van lonen van de organist en eventueel personeel, … De kerkfabriek heeft inkomsten uit misintenties, speciale vieringen (m.n. huwelijken en uitvaarten), een deel van de collecte en eventueel uit pacht- en huurgelden van onroerend goed. in 1807 de afsluitingen van de Mariakapel en de Venerabel­kapel verwijderd worden, kan de vrijgekomen strook bij de nieuwe barokisering in de eerste helft van de 19^de eeuw aangewend worden voor de verdere uitbouw van de apostelenreeks. Dezelfde afmetingen, opbouw en materialen zorgen voor de gewenste stilistische eenheid, al merkt men een koeler academisme in de eigenlijke vormgeving.

Daar de traditionele, hiërarchische positionering bij de eerste vier niet consequent werd toegepast, heeft men die ook niet verder in deze reeks gehanteerd. Misschien had men er daarom minder moeite mee om de vervangapostel Mattias te verkiezen boven de ‘originele’ Simon de IJveraar, de laatstgenoemde in de traditionele rangorde.

De apostelen zijn te identificeren aan de hand van hun naam op het voetstuk of door het marteltuig in hun hand of aan de voet. De traditionele blote voeten werden vaak ingepakt in eenvoudige sandalen.

De banderol in hun hand geeft niet meer zoals in de middeleeuwen één van de 12 artikelen van de geloofsbelijdenis weer, zoals hen dat door de legende toegeschreven wordt, maar een Bijbel­citaat dat op henzelf betrekking heeft. Sommige apostelen zijn de persoonlijke patroon­heiligeDit is een titel die de Kerk aan een overledene toekent die bijzonder rechtschapen en gelovig heeft geleefd. In de Rooms-Katholieke en de Orthodoxe Kerk mogen heiligen worden vereerd (niet aanbeden). Een aantal heiligen zijn ook martelaren. van de afgestorvene.

De opstelling van de apostelbeelden, van noord naar zuid:

Maria-                                 Koor                               Venerabel-
  8-7-6 kapel 5-4 kooromgang 2- JUBEE -1 kooromgang 3-9 kapel 10-11-12

Aan de ingang van de kooromgang:

• (1) Petrus’ schriftrol bevat zijn geloofsbelijdenis: “TU ES / CHRISTUS / FILIUS / DEI VIVI” (Gij zijt de Christus, de Zoon van de levende God!) (Mt. 16:16). De sleutels van het rijk der hemelen die hij daarop, figuurlijk, van Jezus ontvangt, draagt hij als belangrijkste attribuut zelf in de hand. De tiaraEen driekroon: een hoofddeksel dat bestaat uit drie boven elkaar geplaatste kronen. Hij werd door pausen gedragen bij officiële, niet-liturgische, plechtigheden vanaf het begin van de 14 eeuw tot 1964, toen paus Paulus VI afstand deed van zijn tiara t.v.v. ontwikkelingshulp. illustreert zijn waardigheid als eerste paus, terwijl de engel rechts met een boei alludeert op zijn gevangenschap te Rome.
• (2) Paulus, van Michiel Van der Voort (1723), omklemt met beide handen het grote zwaard naast zich.
• (3) Jacobus de Meerdere wordt als apostel voorgesteld met een boek, als pelgrim met een reisstaf waaraan een kalebas, een schoudermantel belegd met sint-jacobs­schelpen en naast hem een hoed. De flankerende attributen alluderen zowel op zijn waardigheid als op zijn martelaarschap: een bisschops­mijterHet ceremonieel hoofddeksel van bisschoppen en abten. De voor- en achterzijde zijn qua vorm identieke vijfhoeken die met de punt naar boven wijzen. en een zwaard. Is het een toeval dat dit beeld van de patroon­heilige van de kerk, werk van Jan Claude De Cock (ca. 1721), doorgaat voor het mooiste van de hele apostelenreeks?
• (4) Johannes, als evangelist, de blik hemelwaarts om de goddelijke openbaring te ontvangen, toont een schriftrol van zijn evangelieEén van de 4 Bijbelboeken waarin het optreden van Jezus, zijn dood en opstanding centraal staan. De 4 evangelisten zijn Mattheüs, Marcus, Lucas en Johannes. Letterlijk betekent evangelie ‘Goed Nieuws’/‘Blijde Boodschap’. Met deze term wordt de kernboodschap van deze boeken aangeduid., waarvan het eerste vers luidt: “in principio erat Verbum / et Verbum erat apud Deum” (In het begin was het Woord en het Woord was bij God). Naast hem: de adelaar.

Noordertransept:

• (5) Philippus’ hoog opgestoken rechterhand illustreert zijn vraag aan Jezus: “DOMINE OSTENDE / NOBIS PATREM ET / SUFFICIT NOBIS / JOAN. XIV. 8” (Heer, toon ons de Vader; dat is ons genoeg; Joh. 14:8).
• (6) Matteüs schrijft als evangelist aandachtig met een pen op een schriftrol.
• (7) Bartolomeüs met het mes naast hem. Met opgeheven rechterhand herhaalt hij Jezus’ waarschuwing: “SI POENITEN/TIAM / NONVrouwelijk lid van een religieuze orde EGERITIS, OMNES / SIMILITER PERIBITIS. / LUC. CAP. XIII V. 5” (Als gij niet tot bekering komt, zullen jullie allen op eenzelfde wijze omkomen) (Lc. 13:5; bedoeld is: Lc. 13:3). Doorgaans wordt hij vereenzelvigd met Natanaël die altijd samen met Filippus wordt vermeld.
• (8) Judas Taddeüs wordt voorgesteld met een schriftrol, terwijl de winkelhaak op de grond ligt.

Zuidertransept:

• (9) Jacobus de Mindere, zoon van Kleofas, hanteert zijn marteltuig, een grote knots, als stok om op te steunen. Het opschrift op het voetstuk identifi­ceert hem als bloedverwant van Christus, uit de stam van de befaamde koning David, en als eerste bisschopPriester die de leiding heeft van een bisdom. Zie ook aartsbisschop. van Jeruzalem.
• (10) Mattias, de officiële vervanger van Judas (Hand. 1:15-26), met een bijl. De keuze voor Mattias, waarvoor Simon de IJveraar aldus heeft moeten wijken, is te verklaren vanuit het naamspatronaat voor Mathias Joostens, voor wie dit monument bestemd is.
• (11) Andreas met sint-andrieskruis, de rechterhand open, neerwaarts naast zich ten teken van overgave, blikt hemelwaarts. Kortom, de klassieke barokke voorstellingswijze, zoals die a.h.w. vast­gelegd werd in Duquesnoys’ meesterwerk in de Sint-Pietersbasiliek te Rome.
• (12) Tomas wordt uitgebeeld met een speer.