De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen, een openbaring.
De preekstoel
Tot aan het Frans Bewind stond de eenvoudige gotische preekstoelEen kerkmeubel, dat nu meestal in onbruik is geraakt en dat bestaat uit een verhoog vanwaar de predikant de kerkgangers toesprak. Meestal staat een preekstoel in het midden aan de zuidzijde van de kerk. van Anthonis Wytack uit 1501 in de brede zuidbeuk van de parochie. Niet enkel werd de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekerk geroemd om zijn kerkmuziek: de predikanten hier werden door koning Filips II van Spanje als voorbeeld gesteld voor de predikanten in Engeland! Op 20 augustus 1566 springt de gereformeerde predikantEen priester, diaken of leek die in de misviering toelichting geeft bij de Bijbellezingen. Soms treedt een predikant ook buiten de misvieringen op (en in het verleden deed hij dat geregeld) om bepaalde geloofspunten te verduidelijken en de kerkgangers aan te sporen tot een meer christelijke levenswijze. Moded op de preekstoel om er te preken tegen ‘de afgoderij’ van het katholicisme en roept op om de beelden te vernielen. Gedurende bijna 250 jaar toont het meubel de inkepingen van sabels en bijlen als littekens van de Beeldenstorm, totdat het in 1798 door de Fransen wordt verkocht. Bij de herinrichting van de lege kerk verkrijgt men in 1803 de preekstoel van de cisterciënzerabdij van Hemiksem, een gemeente aan de Schelde ten zuiden van Antwerpen. Dit verklaart waarom rechts op de zijde van de kuip de buste prijkt van hun ordestichter Sint-Bernardus van Clairvaux (1090–1153), zelf ook een zeer beroemd predikant. Het meubel is het werk van Michiel I van der Voort (1713).
Een preekstoel moet allereerst functioneel zijn. Via een trap betreedt de predikant het platform, vanwaar zijn stem het publiek op grotere afstand kan bereiken, en ook oogcontact mogelijk wordt. De balustrade van de kuip moet hem, zeker bij een emotionele preek, voor een val behoeden. En ten slotte, om te voorkomen dat het stemgeluid van de spreker in de kerkruimte zou verloren gaan, moet het klankbord boven de kuip zijn stemgeluid horizontaal richten.
De barokke esthetiek houdt ervan om alles op een natuurlijke, levendige wijze vorm te geven. Een eerste gevolg hiervan is de realistische weergave van de natuur, die zich hier laat voelen in knoestige boomstammen, soepele twijgen en sappig loof, evenals in zachte veren, gladde huid en gestileerde haarlokken. Verder verbergt men bij dit monumentale meubel de structuur van de constructieve onderdelen ten voordele van een narratief of decoratief programma. Het platform wordt niet ondersteund door een gewone pilaar, maar door vier ‘levende’ beelden. De trapkolommen zitten deels verscholen onder half afgekapte bomen, terwijl de balustrade is omgevormd tot vlechtwerk van takken, twijgen en bladeren. Het klankbord wordt gedragen door twee sterke bomen. Althans, die indruk heb je, zolang je de metalen trekstang niet ziet die bevestigd is aan de muur erboven.
Niet alleen de predikanten op de preekstoel dragen een boodschap uit, het meubel zelf draagt er een in zich, dankzij het verrassend rijke iconografische programma. Door de predicatie wil de Kerk Jezus’ evangelieEén van de 4 Bijbelboeken waarin het optreden van Jezus, zijn dood en opstanding centraal staan. De 4 evangelisten zijn Mattheüs, Marcus, Lucas en Johannes. Letterlijk betekent evangelie ‘Goed Nieuws’/‘Blijde Boodschap’. Met deze term wordt de kernboodschap van deze boeken aangeduid. verkondigen aan alle volkeren. In een tijd toen er nauwelijks andere (gedrukte, uitgezonden, digitale of sociale) media voorhanden waren, vormde de preekstoel een uitermate belangrijk middel om het grote publiek te bereiken.
Bovenop het klankbord daalt een engel haast dansend in duikvlucht uit de hemel neer. De geloofsinhoud wordt niet aangezien als een kennis die enkel het resultaat is van menselijk redeneren, maar als een openbaring of een ‘re-velatie’, letterlijk: ‘iets waarvan de sluier moet worden opgelicht’ om het bedekte geheim te onthullen. Daarom wordt bovenaan de rand van het klankbord een groot doek door engelen opgetild: de ‘re-velatie’. De engel bovenaan steekt de bazuin. Deze boodschap is niet om verborgen te houden, maar om ‘uit te bazuinen’. Dit is een voorname taak van de Kerk, hier van de predikant, die niet in eigen naam spreekt, noch zijn eigen ideeën verkondigt. Hij preekt geïnspireerd door Gods Geest. Daarom ‘vliegt’ onder het klankbord de zinnebeeldige duif van de Heilige GeestDe werkzame kracht van God in mensen. Deze inspireert mensen om God aanwezig te brengen in de wereld. Jezus was “vervuld van Heilige Geest” en toonde zo in zijn spreken en handelen hoe God is. Mensen die de werking van de Heilige Geest in zich toelaten, spreken en handelen op die momenten ook zoals God en Jezus. Zie hiervoor ook ‘Pinksteren’..
De christelijke boodschap gaat over Christus, ‘het Woord van God’. Zijn afbeelding staat dan ook op de voorzijde van de kuip. Hij was niet enkel de man van zinvolle woorden, maar ook van de daad, consequent tot in de dood. Daarom staat er vlak naast de predikant een kruisbeeld, dat ons het heilzame liefdesoffer van Jezus voor ogen houdt.
Jezus’ evangelie is gekend dankzij de vier evangelisten, die elk hun versie ervan neerschreven. Elk is vertegenwoordigd door zijn eigen symbool: de stier van Lucas, de adelaar van Johannes, de engel van Mattheus, en de leeuw van Marcus.
Ook al werden de woorden die vanaf deze preekstoel werden gesproken sinds 1713 enkel beluisterd door de toehoorders in de abdijkerk in Hemiksem, en sinds 1804 door de misgangers in deze kerk in Antwerpen, in theorie is de verkondiging van het evangelie bedoeld voor de hele mensheid. De Kerk heeft immers de opdracht gekregen het evangelie ‘te verkondigen aan alle volken’, waar ook ter wereld. De aarde wordt hier traditioneel vertegenwoordigd door personificaties van de vier toen bekende continenten: vrouwenfiguren, vermits de aarde (in het Latijn ‘terra’) in de oersymboliek vrouwelijk is. Let op de juiste geografische schikking: Europa staat vooraan, dit is aan de noordzijde. Typisch voor het Europese superioriteitsgevoel (van die tijd) is het machtssymbool in haar hand: ‘zij zwaait de scepter’. Aan de linkerzijde, dit is de oostzijde, staat Azië, te herkennen aan de rijke, exotische kledij en de sluier. Rechts, dit is aan de westzijde, staat Amerika: een indiaanse, halfnaakt, met een hoofddeksel en een rok van grote vederen. Bij de Bevrijding in 1945 meende een Amerikaanse soldaat er de populaire indiaanse prinses Pocahontas in te zien, een hineininterpretierung die in Antwerpen maar al te graag voor waar werd aangenomen. Ondanks deze vergissing staat Vrouwe Amerika hier voor de christelijke missionering van de Nieuwe Wereld. Aan de zuidzijde vertegenwoordigt een meisje met kroezelhaar en dikke lippen heel Afrika. Merk hoe de vier werelddelen elkaar zusterlijk de hand reiken, verbonden als ze zijn door hetzelfde christelijk geloof.
Christus’ plechtstatige opdracht Trek de hele wereld door om aan elk schepsel de goede boodschap te verkondigen (Mc. 16:15) vormt de aanleiding voor extra toehoorders bij de preek tussen de bomen, vooral vogels. De vogelsoorten horen tot de inheemse fauna of zijn gedomesticeerde exoten. Ze zijn netjes gepositioneerd volgens volume: de zwaarste op de dikke stammen, zoals de reiger (het embleem van de abdijEen geheel van gebouwen dat gebruikt wordt door monniken of monialen. Enkel cisterciënzers, benedictijnen, norbertijnen en trappisten, alsook hun vrouwelijke tegenhangers, hebben abdijen. Een abdij streeft ernaar om zelfvoorzienend te zijn.), de pauw, de kalkoen, de visarend, de roek, de kievit (met kuifje) en de (alhier uitgeroeide) auerhaan en -hoen, de kleinere verscholen in het lover, zoals de pestvogel en de spreeuw. Merk je het steenuiltje hoog in de linkerboom? Aan de achterkant van de trap zitten twee eekhoorns te knabbelen aan de vruchten van de eik en van de beukIn de lengte is het schip [in uitzonderlijke gevallen ook het dwarsschip] van de kerk opgedeeld in beuken. Een beuk is de ruimte tussen twee reeksen pijlers of tussen een reeks pijlers en de buitenmuur. Elke beuk is opgedeeld in traveeën.. Beide bomen alluderen op een citaat waarmee de contemplatieve Sint-Bernardus de natuur beleeft als de beste inspiratiebron voor de Bijbelse wijsheid: ‘hij heeft geen andere leermeester gehad dan eiken en beuken’.
