De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen, een openbaring.
Een kathedraal staat nooit alleen
Je bezoek aan de kathedraalDe hoofdkerk van een bisdom, waar de zetel van de bisschop staat. begint niet aan de ingang, maar al van op verre afstand wanneer je de hoge kerktoren ontwaart, vanuit het vliegtuig, vanop de snelweg, of als voetganger in de nauwe straatjes rondom. Bovendien stond een kathedraal (A) nooit alleen! We hebben een wat vertekend beeld van zo’n kerk door haar als monument apart te zetten, los van de omgeving, waardoor we haar sociale en culturele uitstraling, vroeger en nu, niet meer zien. Vormde de Grote Markt met de ambachts- en gildehuizen en het stadhuis het economische en politieke centrum, dan vormde de hoofdkerk en haar annexen het middelpunt van vele sociaal-culturele instanties. Zo lagen de beide longen van de stad eeuwenlang dicht bij elkaar.
Woningen
De ambtswoning voor de pastoor(-deken) (B) in de naburige Sint-Pietersstraat 1, voorheen op de plek waar nu de ingang van de parking is aan de kant van de Eiermarkt. Tot aan het Frans Bewind waren de woningen van de kanunnikenIemand die samen met andere kanunniken verbonden is aan een kathedraal of collegiale kerk en als voornaamste taak heeft, in te staan voor het koorgebed. (C) bij voorkeur gelegen rondom het uitgestrekte Groenkerkhof, terwijl de kleinere behuizing van het kerkpersoneel (D) onder meer te vinden was aan de voet van de torens en tegen de kerkmuren. Door de aanbouw van huizen tegen haar wanden was de kathedraal als het ware vergroeid met haar stedelijke omgeving. De stedenbouwkundige visie om de kerk als monument apart te benaderen, zette aan tot een gehele ontmanteling van alle omringende huizen, maar bleef beperkt tot de afbraak van de huizen tegen de westgevel in 1860 en 1887, en aan de Blauwmoezelstraat in 1859 en 1876.
Na de oprichting van het bisdom Antwerpen in 1559 wordt het bisschopshuis (E) ondergebracht in het refugehuis van de Sint-Bernardusabdij van Hemiksem. In de 18de eeuw bouwt Engelbert Baets het huidige classicistische paleis, waar nog steeds de ambtswoning van de bisschopPriester die de leiding heeft van een bisdom. Zie ook aartsbisschop. en de curia van het bisdom in gehuisvest zijn.
De kerkhoven
Ook de doden verbleven hier nog een tijdje. Vergeten we niet dat er bij deze stadskerk ooit meerdere kerkhoven hoorden. De grootste werd genoemd naar het gras, waar 80% van de parochianen anoniem kwam onder te liggen: het ‘Groenkerkhof’ (M1). De straat die erop uitgaf heet nog steeds de Groenkerkhofstraat. Het decreet van keizer Jozef ii in 1784 om uit hygiënische bekommernis de kerkhoven in steden te verbieden, maakte in 1799 het huidige plein ‘Groenplaats’ mogelijk. Bij de veel vroegere opruiming van het ‘stenen kerkhof’ (M2), aan de westkant van de kerk, in 1617, ijvert de kunstminnende Cornelis van der Geest voor het behoud van de grafzerk van Quinten Metsijs, die door zijn plaatsing, verticaal tegen een steunbeer van de grote toren, ongewild het eerste publieke monument werd voor een burger van deze stad.
Sociale werking
Begin 13de eeuw werd naar middeleeuwse traditie nabij de toenmalige romaanse kerk – het ‘huis van God’ – een ziekenhuis gesticht, in de volksmond het ‘gasthuis (van God)’, waar men, vanuit Jezus’ duiding van de ‘werken van barmhartigheid’ de arme, behoeftige zieken, als gast ontving en in hen Christus zelf. Dit ‘Onze-Lieve-Vrouweziekenhuis’ (F) verhuisde aldra in 1238 naar de ruime plek van het Elzenveld aan de huidige Lange Gasthuisstraat, waar het uitgroeide tot een heus complex met aanpalend kloosterGebouwencomplex waarin leden van een religieuze orde samenleven. Zij volgen daarbij de regel van hun stichter. De oudste kloosterordes zijn de kartuizers, dominicanen, franciscanen, augustijnen en hun vrouwelijke tegenhanger. Let wel: benedictijnen, norbertijnen, cisterciënzers, trappisten en hun vrouwelijke tegenhangers wonen in een abdij; jezuïeten in een huis. voor de gasthuiszusters, en kreeg het een nieuwe patroonheilige: Sint-Elisabeth.
In het huis De Tafel van de Heilige GeestDe werkzame kracht van God in mensen. Deze inspireert mensen om God aanwezig te brengen in de wereld. Jezus was “vervuld van Heilige Geest” en toonde zo in zijn spreken en handelen hoe God is. Mensen die de werking van de Heilige Geest in zich toelaten, spreken en handelen op die momenten ook zoals God en Jezus. Zie hiervoor ook ‘Pinksteren’. (G), in de straat die er haar naam, de ‘Heilige-Geeststraat’, aan ontleent, konden de armen vooral voor voedsel terecht, maar ook voor schoeisel en turf, vaak in ruil voor de gepaste armenpenningen die hen in de kerk bedeeld waren. Deze stichting uit de 13de eeuw vormt in feite de voorganger van het huidige OCMW (Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn). Vandaag is er ook voor wie behoefte heeft aan een gesprek ‘De Open Deur’ (H1) in de Pelgrimsstraat nr. 27, en ook voor zingevingsvragen ‘Luisterhuis Aanwezigheid’ (H2) boven de Schoenmakerskapel aan de Schoenmarkt nr. 8.
Onderwijs & Cultuur
De oudste kosteloze openbare school van Antwerpen, die reeds dateert van voor 1219, was de zogenaamde ‘papenschool’ in de gelijknamige ‘Papenstraat’, genoemd naar de parochiale geestelijkheid, de ‘papen’. Deze Latijnse school verstrekte middelbaar onderwijs, tussen de elementaire ‘Dietsche school’ en de universiteit, alias de ‘Hogeschool’. Later was deze parochieschool gelegen boven de wijnkelder van de kanunniken. Toen onder meer Balthasar Moretus en Rubens er ca. 1589–1590 school liepen, was ze tijdelijk gevestigd op de Melkmarkt.
Het Choraelhuys (J) was sinds 1421 gehuisvest vlakbij het pas voltooide koorIn een kerk met kruisvormig grondplan dat deel van de kerk dat t.o.v. het dwarsschip aan de andere zijde van het schip ligt. In het koor bevindt zich het hoofdaltaar., aan de Melkmarkt. Zoals gebruikelijk, waren er gemiddeld zo’n acht koralen, die er met hun ‘zangmeester’ samenwoonden. Tot in de 18de eeuw was het dagelijks een vertrouwd gezicht wanneer zij met hun bonnetVierkant hoedje dat traditioneel door priesters wordt/werd gedragen samen met de soutane. Ze is meestal zwart en heeft 3 opstaande kammen die in het midden samenkomen onder een pompon. Een jezuïetenbonnet heeft 4 opstaande kammen. en in hun purperen toogEen lang, meestal zwart, gewaad dat tot de voeten reikt en vooraan van onder tot boven gesloten wordt met kleine knoopjes. Synoniem: toog. via de Groenplaats naar de kerk togen. Als leerhuis van het Antwerps Kathedraalkoor werd het ‘Choraelhuys’ in 1973 opnieuw opgericht en vandaag is het gevestigd in het parochiecentrum, aan de HeiligeDit is een titel die de Kerk aan een overledene toekent die bijzonder rechtschapen en gelovig heeft geleefd. In de Rooms-Katholieke en de Orthodoxe Kerk mogen heiligen worden vereerd (niet aanbeden). Een aantal heiligen zijn ook martelaren. Geeststraat nr. 21.
In 1608 beslist het kapittelAlle kanunniken die verbonden zijn aan een kathedraal of een andere belangrijke kerk, die men dan kapittelkerk of collegiale kerk noemt. In een klooster of abdij is dit ook de vergadering van de religieuzen, in een kapittelzaal, ‘met stem in het kapittel’. tot de oprichting van een eerste openbare bibliotheek (K), aanvankelijk gevestigd in het Papenhof, nadien definitief ondergebracht in het meer toegankelijke priesterseminarie. Promotor is kanunnik Aubert le Mire (Miraus). Zijn boekenbezit werd overigens de eerste kern van de stadsbibliotheek, nu de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.
Het priesterseminarie (L) van het bisdom Antwerpen, bevond zich aan de Groenkerkhofstraat, nabij het bisschoppelijk paleis. In de 18de eeuw kreeg het onderdak in een naburige riante patriciërswoning.
Voor de nodige inkomsten zorgde het befaamde Onze-Lieve-Vrouwepand (N), een kunstmarkt, bestaande uit overdekte galerijen rondom een open binnenplaats zoals de Beurs. In deze handelsplaats, opgericht in 1460, werden onder meer de vermaarde Antwerpse retabelsGeschilderde en/of gebeeldhouwde achterwand van een altaar dat tegen een wand of pijler is geplaatst. Onder het retabel is er soms een predella. geëtaleerd om clientèle te vinden. Exact een eeuw later, in 1560 werd het pand gesloopt voor de aanleg van de Korte en Lange ‘Pandstraat’, waar de verhuur van huizen meer opbracht.
