Het lijkt als vanzelfsprekend dat de Onze-Lieve-Vrouwetoren het symbool en belfort van de stad is. Allereerst hoort deze klokkentoren bij de gelijknamige moederkerk van Antwerpen, sinds 1559 bisschopskerk of ‘kathedraal’. Dat zij en haar hoge toren hier staan te gloriëren, is enkel te danken aan een kerkelijke reorganisatie van – nu – exact 900 jaar geleden. In 1124 werd een eenvoudige Maria- of Onze-Lieve-Vrouwekapel tot parochiekerk verheven, d.w.z. dat zij de kerk werd waar de Antwerpenaren niet enkel terecht konden voor de eredienst, maar ook voor persoonlijke kerkdiensten als doopsels, huwelijken en uitvaarten. Reden waarom die kapel al snel vervangen werd door een heus kerkgebouw.

N.a.v. 900 jaar Onze-Lieve-Vrouweparochie focussen we dit jaar 2024 op de ontstaansgeschiedenis van alle Antwerpse parochies en deze chronologisch in kaart brengen of situeren op een stamboom. Van meet af aan nam de katholieke kerk de organisatiestructuren van het Romeinse Rijk over en verdeelde het hele grondgebied in kleinere gemeenschappen of ‘parochies’ op basis van de territoria rond bestaande woonkernen. Daarom kan je voor de eerste ontwikkelingen van de Antwerpse stadsgeschiedenis moeilijk om de kerkgeschiedenis heen.

De oudste woonkern van Antwerpen bevond zich vlak aan de oever van de Schelde, tussen de huidige Sint-Michielskaai en de Kloosterstraat. De Antwerpse parochianen konden daar terecht in de Sint-Michielskerk totdat die in 1124 de kloosterkerk werd voor de kersverse abdijgemeenschap die (Sint-)Norbertus toen stichtte. Deze Sint-Michielsabdij van de norbertijnen groeide uit tot een van de roemrijkste kloosters in de Nederlanden, waar ook vele groten der aarde bij hun bezoek aan Antwerpen hun verblijf hielden.

Op haar beurt was de Sint-Michielskerk de opvolger van Antwerpens allereerste bedehuis, dat in 837 samen met het dorp door de Noormannen werd verwoest. Dit kerkje, toegewijd aan Sint-Petrus en Paulus, was volgens de traditie (ca. 652) gebouwd door de missionaris Amandus. Enkele jaren eerder had ook hier zijn ‘Franse landgenoot’, de allereerste christelijke geloofsverkondiger Elooi (Eloy of Eligius) vanuit Zwijndrecht – Burcht voet aan wal gezet, waarmee hij als de oudste historische figuur van Antwerpen geschiedenis heeft ‘geschreven’. Bij gebrek aan een te dateren act(ie) of akte blijven we over de eerste parochiestichting in Antwerpen toch wat in het ongewisse.

Het citaat ‘Antwerpen dankt de Schelde aan God en al het overige aan de Schelde’ klinkt de fiere Antwerpenaar goed in de oren. Hij denkt dan aan de koopwaren die ten gunste van onze welvaart en masse van heinde en ver hun weg naar hier vinden. Wij christenen weten beter. Een nog grotere schat werd ons via de stroom aangevoerd: het geloof in Jezus en dus in de ene God die Liefde is.

Alluderend op Jezus’ vergelijking over zichzelf (Mt. 21:42, door Paulus geparafraseerd in Efez. 2:19) zouden we de eerste missietocht allegorisch kunnen vertolken:

Elooi die “de hoeksteen Christus” meevoerde, had zich niet kunnen inbeelden dat hij ook ‘de hoeksteen’ leverde voor zovele Antwerpse parochiekerken: 25 op strikt Antwerps grondgebied en 47 in de districten die met Antwerpen fusioneerden: 72 in totaal.

Het verhaal van eeuwen expansie heeft ondertussen een totaal andere bocht genomen. Door de toenemende secularisatie en geloofsafval en door de demografische verschuivingen met de opkomst van andere religies zoals de islam, moet nu de ene parochiekerk na de andere haar deuren sluiten. Weergalmende klokken herinneren de omwonenden niet langer aan hun Hemelse bestemming en ‘storen’ hen evenmin nog bij het uitslapen. Ook binnenskamers weerklinken niet langer orgelklanken onder de gewelven en doen evenmin nog de heiligen op de gebrandschilderde glasramen vibreren. Alles verstilt er. Gelukkig heeft een tiental kerken een herbestemming gekregen als ‘parochie’-kerk voor een andere christelijke gemeenschap. Hopelijk mogen de mooiste van deze kerken blijven getuigen van die ene Hoeksteen. Want als de leerlingen méér en méér zwijgen, blijven de stenen – hopelijk – spréken.