Op reis in eigen stad
‘Antwerpen Barokstad, met dank aan de jezuïeten’
Een aparte BAROK-WANDELING, een die u ditmaal niet gedwee van het ene topwerk naar het andere leidt, maar die u liever in voeling brengt met het sociale en culturele leven waar de barok zijn voedingsbodem in vond. Niet allereerst de technische creativiteit van kunstenaars, wél de kunst om te begeesteren maakt iemand tot influencer. Als geen ander in de 17de eeuw verstonden de jezuïeten die kunst van te overtuigen, hierin (meer dan) een handje geholpen door Rubens.
De tijd van de barok was een turbulente tijd. In dat tijdsgewricht zag de orde van de jezuïeten het licht en ontwikkelde zich tot een wereldwijd vertakte vereniging. De leden richtten het hart naar God maar stonden met beide voeten in de wereld. Al gauw streken de jezuïeten ook in Antwerpen neer. En hoe!? Dat willen we ontdekken in deze in menig opzicht verrassende stadswandeling die ons hiermee de wortels toont van vele verworvenheden die we vandaag als vanzelfsprekend beschouwen. Een reis door het verleden om het heden beter te begrijpen en onze hoop op de toekomst te sterken.
Duur 2,5 à 3 uur.
140 euro voor een groep van max. 20 personen.
Wandeling op weekdagen.
HISTORISCHE ACHTERGROND
De jezuïeten ontpoppen zich in de internationale handelsstad Antwerpen allereerst op vlak van spirituele begeleiding: als persoonlijke begeleider en als biechtvader, nadien ook als directeur van eigen godsdienstige verenigingen, de Mariasodaliteiten. Verder laten ze van zich horen als predikantEen priester, diaken of leek die in de misviering toelichting geeft bij de Bijbellezingen. Soms treedt een predikant ook buiten de misvieringen op (en in het verleden deed hij dat geregeld) om bepaalde geloofspunten te verduidelijken en de kerkgangers aan te sporen tot een meer christelijke levenswijze. en als geestelijk schrijver.
Met hun uitgekiende onderwijs-strategie – ook voor de zwaksten in de maatschappij – bereikten ze een ongezien groot publiek. Getuige daarvan hun voormalig college in de Prinsstraat waarvan het uitzicht toevallig iets had van een of ander Oxford college en dus nu zeker niet misstaat als de stadscampus van de Universiteit Antwerpen. Het college-onderwijs van de jezuïeten vormt de basis voor het huidige middelbaar onderwijs, zij het met andere accenten zoals het belang van geheugen en toneel. De geschiedenis zet zich verder in het heropgerichte jezuïetencollege, het Onze-Lieve-Vrouwcollege, nu aan de Frankrijklei, later in het Xaveriuscollege in Borgerhout.
Het voormalig internaat met de unieke patriciërstoren ‘Van Straelen’ vertelt je van de moderne pedagogische aanpak met respect voor de vrije wil van de leerling en de zorg voor ‘een gezonde geest in een gezond lichaam’. Antwerpens groene long, het Rivierenhof in Deurne, betekende voor de leerlingen méér dan enkel wat frisse buitenlucht. Daarnaast konden duizenden arbeiderskinderen na 6 dagen handenarbeid in de zgn. zondagsscholen elementair onderricht genieten.
Meerdere jezuïeten beoefenden ook exacte wetenschappen en deelden hun kennis aan hun hogeschool voor filosofie en wiskunde. Sommige patersPriester die lid is van een religieuze orde. munten uit in sterrenkunde.
Ongekend is hun heldhaftige inzet in het bijstaan van pestlijders, met een twintigtal paters die hun leven bij opofferden. Hun quarantainehuis is echter niet meer.
De jezuïeten maakten van Antwerpen de Mariastad met Maria’s voornaamste beeltenis op de gevel van het stadhuis.
Met de bouw van hun eigen kerk, de huidige Sint-Carolus Borromeus, in 1615–’21, hierin geholpen door de meesterlijke hand van Rubens, dwongen ze elke voorbijganger op te kijken.
Ondanks het verlies van bijna alle Rubens’ schilderijen, hetzij door een zware brand, hetzij door een legale kunstroof, geldt de kerk nog steeds als schoolvoorbeeld van de barokke kerkbouw.
En wie zou vermoeden dat het stijlvolle gebouw van de Erfgoedbibliotheek eertijds bekend stond als de sodaliteit met twee zaalkapellen die uitpuilden van barokke praalzucht en waar honderden burgers, waaronder tientallen kunstenaars, zich ’s zondags rond Maria kwamen scharen?
Denk niet dat dit verhaal altijd even braaf verloopt. Spionage, concurrentie met andere religieuze orden, imagebuilding, politieke vluchtelingen, beeldcensuur, vermeende vluchtgangen, afluisterpraktijken en andere jezuïetenstreken komen aan bod.
Met behulp van de beste kunstenaars toonde hun barokke beeldtaal zich onuitputtelijk in honderden kunstwerken, talloze publicaties, intellectuele prenten en honderdduizenden eenvoudige devotieprentjes. Voeg daarbij het feestgedruis van weergaloze processies, dramatische toneelopvoeringen, spectaculaire manifestaties. en je begrijpt hoe zij erin geslaagd zijn om in een mum van tijd het eens half calvinistische Antwerpen een bolwerk van katholicisme te maken.
De tijd mag turbulent geweest zijn, het vertrouwen van de jezuïeten in de toekomst was rotsvast, dankzij hun geloof in Jezus. Het is net dat vertrouwen in de toekomst – op een moment van verschuivende economische, sociale, religieuze, filosofische en wetenschappelijke tektonische platen – dat de jezuïeten in de zeventiende eeuw aanzette tot sociale actie en tot nieuwe, soms gedurfde denksporen, zowel theologisch en spiritueel, als wetenschappelijk en cultureel.
Die zoektocht naar de wortels van dat vertrouwen in de toekomst, met een daaruit ontspruitend sterk sociaal engagement, zijn voor UCSIA (Universitair Centrum Sint-Ignatius Antwerpen) en de Universiteit Antwerpen in 2023 de aanleiding om het materiële en immateriële erfgoed van de jezuïeten uit de zeventiende eeuw opnieuw te verkennen aan de hand van voordrachten en tentoonstellingen.
Deze stadswandeling werd dan ook door TOPA uitgewerkt naar aanleiding van het Stadsfestival 2023 BAROKKE INFLUENCERS. JEZUÏETEN, RUBENS EN DE KUNST VAN HET OVERTUIGEN.
