De Onze-Lieve-Vrouwetoren van Antwerpen

De Onze-Lieve-Vrouwetoren als symbool van …

Ter inleiding

Zonder overdrijven, de best geslaagde gotische toren ter wereld, de trots van de Antwerpenaren, het symbool van de stad: de unieke ‘Onze-Lieve-Vrouwetoren’. Zonder het silhouet van deze ranke 123 m hoge toren is een Antwerps stadsgezicht moeilijk in te beelden.

Dat die toren hoort bij een katholiek bedehuis maakt voor vele Antwerpenaren weinig uit. Niet-katholieken aanzien hem eerder als belfort, overigens een van zijn functies. Maar de vraag kan gesteld worden of niet-katholieke Antwerpenaren, zoals bv. islamitische of joodse Antwerpenaren zich met deze gotisch belfort kunnen associëren als symbool van ‘hun’ stad – lees: ons aller Antwerpen? N.a.v. het 500-jarig jubileum van de toren had dit een mooi onderwerp van gesprek of een colloquium geweest. Stof tot nadenken!

Dat je niet naast onze toren kan kijken, is zacht uitgedrukt. Niet alleen is ze alom in het stadsbeeld aanwezig – trots in het midden vanop Linkeroever, of schalks om een hoek in het oude stadscentrum – maar ze dient te pas en te onpas als achtergrond of hoofdrolspeler in beeldvorming van de stad zelf: op tekeningen, schilderijen, op foto’s en op krantenpagina’s, in propaganda, folders en posters, op de omslagen van boeken op koekjesdozen, medailles, memorabilia en verkiezingsposters, etc… inderdaad: teveel om op te noemen. Uiteraard is de toren in de eerste plaats een deel van de hoofdkerk, en vormt ze een onderdeel en symbool van een geloofsgemeenschap en is ze daarenboven ook – zeker in het verleden, functionele stadstoren – allereerst om de wacht te houden en de beiaard te spelen. Daarbovenop stellen we de vraag: wat is de betekenis van de toren in de visuele verbeelding: Met andere woorden, welk effect wil men bewerkstelligen, of welke boodschap wil men overbrengen door de toren prominent in beeld te brengen? De toren is een symbool. Laat ons dit symbool ontrafelen door eerst ons af te vragen: wat is dat nu precies, een symbool?

Symboliek: een kort intermezzo

Symbolen zijn zo oud als de mensheid. We vinden ze al terug in de grotten van Lascaux en Altamira, waar jagers in houtskool dieren en jachtscenes afbeeldden. Deze scènes staan niet zomaar op de wanden geschilderd: hun functie was het geluk en de kracht voor het komende jachtseizoen af te dwingen van de goden of de natuur. Voor hen waren deze afbeeldingen beladen met magie en diepere betekenis: ze waren dus niet zomaar op de rotswand aangebracht enkel ter versiering van de grot, maar communiceerden complexe betekenissen in de relatie tussen mens en dier.

Een symbool is dus een vorm, een voorstelling, die niet op zichzelf staat. Ze wil meer zeggen, en draagt een diepere betekenis. Het bekendste voorbeeld is natuurlijk het christelijk kruis: de weergave van een kruis is geen afbeelding op zich. Ze stopt niet bij de eenvoudige visualisatie ervan. Ze dient om verder te gaan, en spreekt impliciet over een breder geheel dat de eenvoud van de afgebeelde vorm ruim overschrijdt. Het kruis symboliseert dan het lijden van Christus, de hoop, het Nieuwe TestamentDeel van de Bijbel met teksten van na de geboorte van Jezus. Dit deel bevat 4 evangeliën, de Handelingen van de Apostelen, 14 brieven van Paulus, 7 apostelbrieven en het Boek der Openbaring (of Apocalyps)., de wedergeboorte, de christelijke geloofsgemeenschap en zo veel meer. De volle betekenis ervan kan natuurlijk alleen maar gevat worden door iemand die weet waar dat het voor staat, en dat is nu net de tweede eigenschap van een symbool. Het is steeds gericht naar iemand, het is bedoeld als communicatie. Een symbool vervangt een volledige uitleg, een volledige verzameling aan betekenissen, bundelt ze bondig in een vorm, en doordat we onderling het erover eens wat dit symbool voor ons betekent, herkennen we het ook meteen, en vatten we zijn diepte. Een goed voorbeeld hiervan is de klaproos als symbool van de Eerste Wereldoorlog: als je op 11 november – vooral in het Verenigd Koninkrijk – iemand met een klaproos in het knoopsgat ziet, begrijp je dat die man of vrouw dat niet ter opvrolijking van de kledij doet. Neen, het staat voor een herdenking, voor een wapenstilstand, voor de gevallen soldaten. Maar net zo goed illustreert de klaproos de tweede fundamentele voorwaarde van het symbool, namelijk de onderlinge afspraak of kennis ervan: voor zij niet weten wat dit betekent, zal het inderdaad zeer bevreemdend zijn om dit in iemands vest te zien. Symboliek is een groepsafspraak, drager van vele betekenissen, en uitermate complex in al haar nuances.

De symboliek van ‘onze toren’

U vraagt zich nu zeker af wat dit nu allemaal met de toren te maken heeft. Of misschien heeft u het al geraden: uiteraard is de toren van de O.-L.-Vrouwekathedraal ook een symbool. Maar hoe weten we dat? Je zou toch net zo goed kunnen zeggen dat als er een afbeelding is met de kathedraaltoren, dat gewoon toevallig is, en dat dit gewoonweg het mooiste beeld van Antwerpen geeft. Wanneer bijvoorbeeld een vooraanstaand politicus in de krant staat en de toren prijkt op de achtergrond, is dat dan niet enkel omdat dit de mooiste oplevert? Of is er meer aan de hand?