Antwerpen, Kerken en Toerisme
Toerismepastoraal, Bisdom Antwerpen (TOPA vzw)

Sint-Paulus, de Antwerpse dominicanenkerk, een openbaring.

De calvarietuin: op bede-vaart ‘achter de hoek’

De Calvarie van de Sint-Pauluskerk, een van de meest pittoreske hoekjes van Antwerpen - ingekleurde litho, uitgegeven door Granello in Antwerpen, 19de eeuw. © Museum Plantijn-Moretus/Prentenkabinet Antwerpen
Sint-Paulus - De Calvarie vandaag

De dominicanen en de ‘Jeruzalemvaart’

De bedevaart naar het Heilig Land is voor menige christen een levensdoel. In de 17de eeuw nemen de Antwerpse dominicanen het voortouw in het promoten van deze bedevaart. In de schoot van de Rozenkransbroederschap richten zij het Genootschap der Jeruzalemvaarders op. De laatste bezoekers van het Heilig Land op het einde van de eeuw zijn de gebroeders van Ketwigh, beiden dominicaan te Antwerpen. Omdat het Heilig Land onbereikbaar wordt door de oprukkende Ottomanen in de Balkan, vat Dominicus (Domien) van Ketwigh het plan op om het kerkhof naast de kerk, met behoud van zijn begraaffunctie, om te vormen tot een meditatieve beeldentuin à la Jeruzalem. Deze barokke creatie is dus bedoeld als een soort spirituele erzatz. Door Jezus’ lijden, sterven en verrijzenis levensgroot uitgebeeld te zien, kan de bezoeker deze geloofsmysteries sterker voor de geest halen en dieper beleven. Nog vóór 1699 maakt Willem I Kerricx de ontwerptekening voor de ‘berg’, maar de realisatie van het hele project neemt bijna een halve eeuw in beslag. Tot in 1741 doet men hiervoor een beroep op verscheidene Antwerpse barokbeeldhouwers, onder wie Jan Claudius De Cock, Willem I Kerricx en Willem-Ignatius Kerricx, Jan Pieter I van Baurscheit, Michiel I van der Voort en Alexander Van Papenhoven.

De dominerende calvarieberg mag dan al zijn naam lenen aan de hele tuin van dit voormalige kerkhof, in feite is het ook een Verrijzenistuin, aangezien Jezus’ heropstanding ‘in levende lijve’ in beeld wordt gebracht door Zijn ontmoeting met Maria Magdalena in de tuin! Bovendien voorzeggen de profeten Jezus’ lijden én Zijn heropstanding. Al wie ook maar betrokken is bij Jezus’ liefdeoffer in de kruisdood en Zijn overwinning op de dood, hetzij als directe getuige, als profeet of als voorbeeldige devotievrome, heeft hier een plaats gekregen. Door de thematische opstelling van de beelden en door de levendige dialoog van enkele beeldengroepen heeft het merkwaardig ensemble iets van een openluchttheater.

Vier dominicanen, zelf Jeruzalembedevaarders, gewapend met de rozenkrans, begeleiden de bezoekers. Om het reisdoel van hun genootschap te illustreren, houden ze een schild met het christelijke wapen van Jeruzalem vast, terwijl de palmtak wijst op het pelgrimsgebruik om, eens aan land, met dit ‘bewijs’ triomfantelijk hun thuisstad te betreden.

Aan het begin van de weg nodigen twee zaligverklaarde dominicanen de bezoeker uit om mee op tocht te gaan aan de hand van de tekst op de rand van hun schild. Links staat Jordanus van Saksen (D1), in opvolging van Dominicus de tweede magister-generaal van de orde, die echter tijdens zijn terugkeer van het Heilig Land in 1237 bij een schipbreuk omkomt. Hij beveelt het bezoek aan met een psalmvers: “AENBIDT OP SYNEN HYLIGHEN BERGH . Ps: 98.” (Ps. 99:9). Rechts staat de Portugees Gundisalvus van Amaranthe (1187-1259) (D2), die na een meer dan tien jaar durend verblijf in Palestina kluizenaar en vervolgens dominicaan wordt. Op het schild van Gundisalvus staat: “SYN GRAF SAL GLORIEUS WESEN ISA : II” (Jes. 11:10).

Bovenaan de berg, op het terras onder het kruis, staan twee paters te prediken, namelijk de medeoprichters van het Genootschap der Jeruzalemvaarders: Domien Vanden Boom (D3), links, en de kreupele Jaak Pussens (D4), rechts.

Grondplan van de calvarietuin

Dominicanen Apostelen
D1 Jordaan van Saksen A1 Petrus
D2 Gundisalvus van Amaranthe A2 Paulus
D3 Domien Vanden Boom  
D4 Jaak Pussens Evangelisten
  Ev1 Matteüs
Engelen Ev2 Johannes
E1 doornenkroon Ev3 Lucas
E2 afbeelding vijf wonden Ev4 Marcus
E3 spons en naambord ‘INRI’  
E4 naadloos kleed en dobbelstenen Kleine profeten (Latijnse opschriften)
E5 kruis p1 Hosea (Ozeas)
E6 ladder p2 Joël (Ioel)
E7 lijkwade p3 Amos (Amos)
E8 gesel en touwen p4 Obadja (Abdias)
E9 zweetdoek (van Veronica) p5 Jona (Jonas)
E10 geselkolom en doornenkroon, (nagels, roede, dobbelstenen) p6 Habakuk (Habacuc)
  p7 Micha (Michaea)
Droeve Mysteries, Graf en Verrijzenis p8 Nahum (Nahum)
DM1 de Doodstrijd p9 Haggai (Aggaeus)
DM2 de Geseling p10 Maleachi (Malachias)
DM3 de Doornenkroning p11 Sefanja (Sophonias)
DM4 de Kruisdraging p12 Zacharia (Zacharias)
Heilig Graf (erboven Kruisdood en Piëta)  
JC – MM: Jezus verschijnt aan Maria Magdalena Grote profeten
  P1 Jesaja (Isaias)
Vereerders P2 Ezechiël
V1 Keizerin Helena P3 Daniël
V2 Maria Egyptica P4 Jeremias
V3 Longinus  
V4 Petrus en de kraaiende haan Oude Testament
V5 Pelagia Mo Mozes
V6 Hiëronymus Da  Koning David
V7 Eustochiume