De Heilig Sacramentskapel, alias de Venerabelkapel

Ten tijde van het Katholiek Herstel krijgt de kapel van het Heilig SacramentDe geconsacreerde hostie, waarin men de aanwezigheid van Jezus Christus erkent. Een synoniem is ‘het Venerabel’. In grotere kerken is hieraan een eigen kapel toegewijd, doorgaans aan de zuidzijde van de kerk., in 1592, een nieuw altaarstuk. Door de bemiddeling van bisschop Livinus Torrentius wordt de opdracht toevertrouwd aan de humanistische schilder Otto van Veen, alias ‘Venius’, enkele jaren nadien de belangrijkste leermeester van Rubens. Om het doek aan te passen voor een modieuzer portiekaltaar wordt het in 1750–1755 opmerkelijk vergroot in de hoogte tot 3,50 m, wat de compositie niet echt ten goede komt.

Vermits het schilderij sinds het Frans Revolutionair Bewind niet meer in de kerk is, wordt het in 1808, na het concordaat, op het voorlopige altaarHet altaar is het centrale meubel in de Eucharistie. In oorsprong is een altaar een offertafel. Dit past in de theologische visie dat Jezus zichzelf geofferd heeft, door zijn kruisdood, om de mensheid te verlossen, zoals dit symbolisch wordt uitgebeeld op het schilderij “Het Lam Gods” van de gebroeders Van Eyck. In de huidige tijd wordt het altaar dikwijls omschreven als “de tafel van de Heer”. Hierbij verwijst het altaar naar de tafel waaraan Jezus en zijn leerlingen zich bevonden bij de instelling van de Eucharistie tijdens het Laatste Avondmaal. Net zoals Jezus en zijn leerlingen toen, verzamelen de priester en de gelovigen zich rond deze tafel met brood en wijn. vervangen door De Emmaüsgangers van Willem Jacob Herreyns. Wanneer van Veens werk dan toch terugkeert, kan het omwille van zijn grote afmetingen onmogelijk elders in de Heilig Sacramentskapel opgehangen worden, wat de broederschap ertoe beweegt om het in 1828 aan de kerkfabriekEen officiële instelling die de materiële middelen beheert die nodig zijn voor de uitoefening van de eredienst in een parochie. Concreet betekent dit dat zij instaat voor de (ver)bouw(ing) en het onderhoud van het kerkgebouw, de aankoop van liturgische gewaden en voorwerpen, het betalen van lonen van de organist en eventueel personeel, … De kerkfabriek heeft inkomsten uit misintenties, speciale vieringen (m.n. huwelijken en uitvaarten), een deel van de collecte en eventueel uit pacht- en huurgelden van onroerend goed. te verkopen. Die geeft het een nieuwe plek in de naburige zuiderdwarsbeuk, waar het nu hangt.

Als voorstelling van de instelling van de eucharistie is het Laatste Avondmaal het onderwerp bij uitstek voor een altaarstuk in een kapelEen kleine kerk die geen parochiekerk is. Zij kan deel uitmaken van een groter geheel zoals een ziekenhuis, school of godshuis of op zichzelf staan.
Een afgesloten deel van een kerk met een eigen altaar.
waar het Allerheiligste SacramentIn het christendom is dit een gewijde handeling waarin God tot de mens komt. Zij markeren belangrijke momenten in het mensenleven. In de katholieke Kerk onderscheidt men zeven sacramenten: doopsel, biecht, eucharistie, vormsel, ziekenzalving, huwelijk en priesterwijding. vereerd wordt. Christus te midden van de apostelenDit is de naam die men geeft aan de voornaamste twaalf leerlingen van Jezus, die door Hem gezonden werden om het evangelie te verkondigen. Bij uitbreiding wordt de term ook gebruikt voor andere verkondigers, zoals Paulus en Pater Damiaan (“De apostel der melaatsen”)., de ogen ten hemel opgeslagen, heeft het brood in de hand genomen en zegent het. De apostelen die het dichtst bij Hem zitten, volgen de zegening. Petrus, herkenbaar aan zijn traditionele fysionomie – rond kaal hoofd, korte ringbaard – en kledij met de symbolische hemelse kleuren geel en blauw, zit op de ereplaats aan Jezus’ rechterhand, terwijl de geliefde leerling, in de traditie vereenzelvigd met Johannes, als jongeling en gehuld in een rood gewaad, aan Jezus’ linkerzijde op de tweede ereplaats zit.

Getrouw aan de traditie wordt ook Jezus’ voorzegging van het verraad door een van de apostelen uitgebeeld. Van Veen volgt het evangelieEén van de 4 Bijbelboeken waarin het optreden van Jezus, zijn dood en opstanding centraal staan. De 4 evangelisten zijn Mattheüs, Marcus, Lucas en Johannes. Letterlijk betekent evangelie ‘Goed Nieuws’/‘Blijde Boodschap’. Met deze term wordt de kernboodschap van deze boeken aangeduid. volgens Lucas, de enige die deze voorspelling na de instelling van de eucharistie plaatst en bovendien melding maakt van de daaropvolgende onderlinge conversatie van de apostelen: Nu begonnen zij onder elkaar te vragen, wie van hen het toch was, die dat zou doen (Lc. 22:23). Traditioneel volgen de beide momenten van het verhaal binnen een en hetzelfde schilderij elkaar op. Nadat de apostelen wel degelijk aandacht hebben geschonken aan de zegening, tonen de meesten hun onrust over de vraag wie van hen nu wel de verrader zou zijn. Met de beurs met zilverlingen verdoken in zijn linkerhand keert Judas zich af van de discussie: hij vermijdt elk indringend oogcontact door zijn glas te laten vullen. Zo verbreekt Judas de cirkel van de apostelen rond Christus. Judas’ trouweloosheid wordt beklemtoond door de norse blik en het rossige haar.

De luchters geven het avondlijke tijdstip aan van deze maaltijd. De twee stenen tafelen met de tien geboden in de achtergrond zijn het teken van het Oude, wettische Verbond tussen God en zijn uitverkoren (joodse) volk.

Omdat ze zo subtiel worden verlicht, duidt het des te nadrukkelijker deze maaltijd als het Nieuwe Verbond tussen God en de mens, wat zich herhaalt in elke eucharistieviering.

Het hondje onder de bank rechts typeert de Vlaamse schilderkunst met haar aandacht voor het speelse detail uit het dagelijkse leven, maar het is niet uitgesloten dat dit motief drager kan (geweest) zijn van een diepere betekenis.

God is gezeten op de globe van het universum, met daarrond een gouden dierenriem. In alle richtingen straalt licht van Hem uit. Een draperie rond Hem fungeert als baldakijn, terwijl Hij omgeven is door een hofhouding van engelen. Zo wil men in beeld brengen dat God alles omvat, dat Hij de Heer van tijd en ruimte is, de bron is van alles levensenergie.

Boven de buitenste zuilen zitten twee goddelijke deugden: links het Geloof, met als attributen het kruis van Jezus en een kelkVergulde metalen beker, meestal op een voet, die de priester tijdens de eucharistie gebruikt voor de wijn. met erboven een geconsacreerdeIn de Rooms-Katholieke Kerk het moment waarop tijdens de eucharistie door het uitspreken van de sacramentele woorden het brood en de wijn veranderen in het lichaam en het bloed van Jezus, de zgn. transsubstantiatie. hostieEen schijfje brood van ongezuurd tarwemeel dat volgens het Rooms-Katholieke geloof tijdens de eucharistie het lichaam van Christus wordt., rechts zit de Hoop, met een anker: de hoop van de zeelui om veilig voor anker te gaan. De derde deugd, de Liefde, wordt getoond door het altaarschilderij, waar Jezus het brood breekt als teken van Zijn liefdesoffer tot het uiterste – Zijn onschuldige dood op het kruis – dat telkens opnieuw in de eucharistieviering aan het altaar herbeleefd wordt. De Bijbelse volgorde en hiërarchie aldus 1 Kor. 13:13 – geloof, hoop en liefde: de grote drie; maar de liefde is de grootste – blijven hier gehandhaafd. Lezende van links naar rechts staat de deugd van het Geloof aldus eerst, gevolgd door beide andere. Doch als ‘grootste’ van de drie, krijgt de Liefde de ereplaats in het midden.

Het tabernakelEen kastje in het koor of in een speciaal hiervoor bestemde kapel waarin de geconsacreerde hosties worden bewaard. is de bewaarkast voor het brood dat in de eucharistieviering geconsacreerd is tot een tastbare vorm van Jezus’ aanwezigheid en dat ‘het Lichaam van Christus’ wordt genoemd. Doorgaans gaat het om een wandkast waarvan enkel de frontzijde met het deurtje zichtbaar is, maar in de laatbarok krijgt zo’n tabernakel al eens de vorm van een losstaand object met een specifieke betekenis. Zo ook bij dit exemplaar in koper door Judocus Ignatius Picavet uit 1712, naar een ontwerp van Hendrik Frans Verbrugghen. De vergulde draagkist met twee draagstokken is immers een getrouwe kopie van de ark die de Joden veertig jaar op hun tocht door de woestijn meedroegen als een teken van Gods verbond met Zijn volk – zoals beschreven in het boek Exodus, en die uiteindelijk opgesteld werd in de tempel van Jeruzalem. De twee knielende, naar elkaar gekeerde engelen erbovenop richten zich vol ontzag naar de ene, onzichtbare God. Bij de vieringHet centrale punt van een kerk met kruisvormig grondplan. De viering is het kruispunt tussen de lengteas [gevormd door koor en schip] en de breedteas [gevormd door het dwarsschip]. van dit eerste verbond van God stelde Jezus Christus een intenser ‘Nieuw Verbond’ van Liefde in. De christenen vieren dit tastbaar met de tekenen van brood en wijn in het sacrament van de eucharistie. Daarom wordt het geconsacreerde brood beschouwd als ‘het Heilig Sacrament’ of ‘het Venerabel’, dit is eerbiedwaardig (sacrament).

Wanneer de heer Roche namens het Frans Revolutionair Bewind in 1797 het tabernakel komt vergrendelen om daarmee de kerk voor de katholieke eredienst te sluiten, volgt er een dodelijke aanslag op hem. Door deze ontwijding diende de kapel en daarmee de hele kerk herwijd te worden.